67. IPA: Nawiasy (25/30)

W zasadzie od tego powinienem zacząć, ponieważ każdą transkrypcję powinno się umieszczać w odpowiednich nawiasach, jednak w praktyce pomija się czasami nawiasy, tym bardziej jeśli kontekst wskazuje, o jaki typ transkrypcji chodzi. 

Główne dwa typy traskrypcji to transkrypcja wąska, ang. narrow transcription (fonetyczna, al[l]ofoniczna) zaznaczana nawiasami kwadratowymi i szeroka, ang. broad transcription (fonematyczna, fonologiczna), w nawiasach prostych. IPA posiada też inne nawiasy: 

66. IPA: Uogólnienie transkrypcji (24/30)

IPA pozwala nie tylko na bardzo duże uszczegółowienie transkrypcji, pozwala także na duży stopień ogólności (niedookreślenia) transkrypcji następującymi sposobami zapisu:

65. IPA: Uszczegółowienie transkrypcji (nasilenie cechy artykulacyjnej) (23/30)

IPA posiada ogromne możliwości w zakresie zaznaczania w transkrypcji różnych stopni nasilenia cech fonetycznych. Najprostszym sposobem jest podwojenie znaku diakrytycznego, np.: 

To przykłady z podręcznika do IPA opublikowanego przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Fonetyczne. Z innymi przykładami się nie spotkałem, co nie znaczy, iż inne kombinacje znaków są niemożliwe. Trzeba tu jednak zauważyć, iż pewne podwojenia mogą doprowadzić do dwuznaczności, np.:

 Częściową dźwięczność lub bezdźwięczność proponuje się zaznaczać odpowiednimi znakami diakrytycznymi w nawiasach okrągłych:

Co dokładnie oznacza ta częściowość, to już zależy od interpretacji osoby używającej danego symbolu (Międzynarodowe Stowarzyszenie Fonetyczne nie precyzuje znaczenia tych zapisów w swoim podręczniku).

Nie wiem, czy z innymi znakami diakrytycznymi można stosować te nawiasy. Angielska Wikipedia podaje, że tak. Zapewne nie byłoby to zbyt dużym naruszeniem zasad IPA.

Wcześniejsze lub późniejsze (asynchroniczne) wystąpienie jakiejś cechy artykulacyjnej można zaznaczać przesunięciem znaku diakrytycznego względem litery, np.:

Podręcznik Stowarzyszenia zawiera jedynie dwa przykłady przesuniętych diakrytyków:

̬z z ̬

Wikipedia znowu podaje, że przesuwać można wszystkie diakrytyki, co wydaje mi się, powinno być zrozumiałe w każdym przypadku.

Ostatni sposób zaznaczania w transkrypcji stopnia nasilenia cechy to cyfry 1, 2, 3, które stawia się przed znakiem oznaczającym cechę. 1 oznacza słabe wystąpienie danej cechy, 2 ‒ umiarkowane, a 3 ‒ silne, skrajne wystąpienie cechy. Oto przykłady za zestawem VoQS: Voice Quality Symbols:

[ˈðɪs ɪz ˈnɔɹməl ˈvɔɪs {3V! ˈðɪs ɪz ˈveɹɪ ˈhɑɹʃ ˈvɔɪs 3V} ˈðɪs ɪz ˈnɔɹməl ˈvɔɪs wʌns ˈmɔɹ {L̞ 1V! ˈðɪs ɪz ˈlɛs ˈhɑɹʃ ˈvɔɪs wɪð ˈloʊə˞d ˈlæɹɪŋks 1V! L̞}]

Można też spotkać transkrypcje z cyframi po symbolu, do którego się odnoszą.

64. IPA: Uszczegóławianie transkrypcji (miejsce artykulacji) (22/30)

Poprzednio przedstawiłem przesunięcia miejsca artykulacji względem artykulacji głosek oznaczanych symbolami IPA bez znaków diakrytycznych (np. <s̠> to cofnięta głoska względem [s]). Diakrytykami można jednak wskazywać inne strefy artykulacyjne: 

63. IPA: Uszczegóławianie transkrypcji (sylabiczność, zmiany miejsca i sposobu artykulacji) (21/30)

IPA posiada wiele graficznych (diakrytycznych) sposobów uszczegółowienia transkrypcji. Oto one: 

*) Jeśli nie powoduje to dwuznaczności, znaki diakrytyczne mogą być dopisane.

**) Możliwe jest użycie tych oznaczeń do rozróżnienia stopni zbliżenia narządów mowy, np.:

62. IPA: Prozodia (cechy suprasegmentalne) i podział na sylaby (20/30)

Cechy prozodyczne to mające znaczenie dla systemu języka cechy suprasegmentalne, tzn. trwające dłużej niż jeden segment fonetyczny, rozciągające się na co najmniej dwa segmenty. Są nimi: iloczas (długość głoski, akcent iloczasowy), wysokość tonu (akcent toniczny), akcent dynamiczny. Innymi cechami suprasegmentalnymi są: głośność, tempo mowy i jego zmiany. IPA posiada różnorodne sposoby transkrypcji tych cech:  

*) Analogicznie można zapisywać geminaty (spółgłoski wzdłużone).

Jak widać wysokość i zmianę tonu może zapisywać na 2 sposoby: tzw. literami tonicznymi (<˥ ˦˧ ˨˩>) i znakami diakrytycznymi. Oba systemy nie są w pełni równoznaczne, co starałem się pokazać w powyższych przykładach: litery toniczne pozwalają zawrzeć w transkrypcji o wiele więcej szczegółowych zmian tonu niż znaki diakrytyczne (kilku literom tonicznym odpowiada często ten sam znak diakrytyczny).

Ton opadający lub rosnący przez kilka sylab (np. kadencja i antykadencja) zapisuje się strzałkami ukośnymi. Zmiany wysokości tonu na granicy sylab zapisuje się strzałkami pionowymi, np.: 

*) Po znaku granicy konturu intonacyjnego powrót do tonu wyjściowego (sprzed podwyższenia) jest zrozumiały, więc strzałka nie jest niezbędna. Stosuje się ją w transkrypcjach tekstów w językach z akcentem tonicznym. Należy zwrócić uwagę, że obie strzałki różnią się od strzałek oznaczających kierunek ruchu powietrza (są mniejsze).

**) Znowu strzałka jest niepotrzebna, ale służy jedynie ilustracji użycia symboli fonetycznych.

Podwojenie znaku akcentu pobocznego nie jest wykluczone.

Pauzy zapisuje się kropkami w nawiasach okrągłych:

(.) ‒ krótka pauza,

(..) ‒ średnia pauza,

(…) ‒ długa pauza.

Głośność i tempo można zaznaczać przy użyciu określeń i skrótów muzycznych. Oto przykłady z podręcznika IPA: 

61. IPA: Nastawienia i wygaśnięcia fonacji (19/30)

To już wąskie rozumienie fonacji jako dźwięczności. Nastawienie fonacji jest więc sposobem wprawienia wiązadeł głosowych w drgania. Wygaśnięcie ‒ odwrotnie, zanik drgań. Nastawienie i wygaśnięcie może być:

• miękkie (wiązadła płynie się zsuwają lub rozsuwają),
• twarde (nastawienie i wygaśnięcie polega na szybkim zwarciu wiązadeł),
• chuchające (podczas nastawienia i wygaśnięcia szpara głośni nie jest w pełni domknięta ‒ pojawia się fonacja chuchająca lub szeptowa dźwięczna).

Nastawienie miękkie pojawia się w języku polskim, twarde w języku arabskim, chuchające ‒ wszędzie tam, gdzie fonacja chuchająca/szeptowa dźwięczna.

W IPA nie ma osobnych symboli nastawienia/wygaśnięcia fonacji. Jeśli już istnieje potrzeba odróżnienia tych zjawisk, nastawienie twarde można by zapisać znakiem zwarcia krtaniowego w górnym indeksie (jako przedzwarcie)

<ˀa>

 lub pełną literą

<ʔa>

 (tym bardziej, jeśli zwarcie krtaniowe jest fonemem). Twarde wygaśnięcie ‒ analogicznie:

<aˀ>

lub

<aʔ>

Nastawienie i wygaśnięcie chuchające to w praktyce fonacja chuchająca lub szeptowa dźwięczna, więc wystarczy użyć podpisanego umlautu:

<a̤>

60. IPA: Typy fonacji (18/30)

Typy fonacji to trudne zagadnienie. Słownik bibliograficzny Jana Wawrzyńczyka  (wydanie książkowe z 2005 i wydanie elektroniczne na stronie http://www.leksykapolska.pl/sbjp.html) podaje tylko definicje słownikowe samego terminu „fonacja”. Tak więc pojawia się problem związany z tłumaczeniem angielskich terminów. Drugi problem to ustalenie dokładnych cech każdego typu fonacji. Trzeci ‒ zebranie wszystkich sposobów transkrypcji (nie wszystkie zawiera sam podręcznik IPA, niektóre stosują członkowie Międzynarodowego Stowarzyszenia Fonetycznego, w związku z czym pojawia się następny problem: na ile te sposoby transkrypcji można uznać za oficjalne). 

Trzeba też zwrócić uwagę, że „fonację” rozumie się czasem węziej wyłącznie jako dźwięczność (i jej typy). Tutaj używam szerokiego znaczenia fonacji jako wszelkiego typu „pracy” krtani.

Typy udziału fałdów głosowych w artykulacji (ich pracy, w tym zupełnego braku udziału w artykulacji) zależą od następujących elementów:

   ‒ udział danej części szpary głośni w fonacji:

      ‒ część międzywiązadłowa,

      ‒ część międzychrząstkowa (między chrząstkami nalewkowatymi);

   ‒ typ pracy fałdów głosowych w danej ich część (międzywiązadłowej lub międzychrząstkowej):

      ‒ brak drgania fałdów głosowych,

      ‒ frykcja powietrza (tarcie cząsteczek powietrza o krawędzie fałdów, któremu towarzyszy wytwarzanie szumu akustycznego),

      ‒ kombinacje drgań i frykcji (drganie jednej części fałd, a wytwarzanie frykcji w innej ich części),

      ‒ drganie fałdów głosowych:

         ‒ słabe (fałdy słabo zsunięte),

         ‒ normalne (typowe dla zwykłej dźwięczności),

         ‒ silne (fałdy silnie zsunięte),

         ‒ utrudnione (fałdy bardzo silnie zsunięte);

   ‒ zmiany kształtu krtani (jej napięcie, rozciągnięcie lub naturalne ułożenie).

Oto zestawienie typów fonacji i sposobów ich transkrybowania zależnie od ww. cech artykulacyjnych: 

59. IPA: Dodatkowe cechy artykulacji samogłosek i dyftongi (17/30)

Wymowie samogłosek mogą towarzyszyć inne cechy artykulacyjne: 

Do tego można by jeszcze dodać typy fonacji, ale to w osobnej notce.

Osobnego omówienia wymagają dyftongi (i tryftongi) czyli grupy wokoidów (samogłosek pod względem artykulacyjnym), z których tylko jedna jest ośrodkiem sylaby. Sposobów na transkrypcję dyftongu (i analogicznie tryftongu) jest wiele: 

W praktyce jednak często nie zaznacza się niesylabiczności segmentu dyftongu, np. w słownikach angielsko­‑angielskich.

58. IPA: Samogłoski – symbole (16/30)

Wiemy, na czym opiera się IPA w zakresie samogłosek, możemy więc zestawić symbole. Znów w każdej kratce znajdą się 2 litery, tym razem znak po lewej będzie oznaczał samogłoskę płaską, a znak po prawej samogłoskę zaokrągloną.

Poniższa tabela jest uproszczeniem: nie oddaje prawdziwych odległości między samogłoskami (maksymalnej między [i y] a [u ɯ] i minimalnej między [a ɶ] a [ɑ ɒ]).

*) Moje propozycje tłumaczenia ang. terminów near-front i near-back.

**) Lub, odpowiednio, średniowysokie/półprzymknięte i średnioniskie/półotwarte.

***) Moje propozycje tłumaczenia ang. terminów near-close i near-open.

†) Niezaokrągloną odmianę głoski [ʊ] można transkrybować na kilka sposobów. Ja wybrałem znak spłaszczenia (podpisaną podwójną strzałkę). Poniżej inne sposoby jeszcze raz z moim (tym razem w powiększeniu): 

††) Tu również istnieje kilka sposobów zapisu odmian zaokrąglonych:

Puste komórki można w razie potrzebny (i wielkiej ochoty) wypełnić literami ze znakami diakrytycznymi, np. takimi (litery z poprzedniej tabeli zapisano jaśniej):

57. IPA: Samogłoski – podstawy IPA (15/30)

IPA pozwala transkrybować bardzo dużo pozycji języka w polu artykulacyjnym samogłosek. Wyjściowymi samogłoskami są tzw. samogłoski główne lub podstawowe (ang. cardinal vowels) [i a ɑ u], które wyznaczają zarazem skrajne położenie języka w płaszczyźnie pionowej i poziomej. Międzynarodowe Stowarzyszenie Fonetyczne wykorzystało tutaj najszerzej przyjęty model artykulacji samogłosek, tzw. czworokąt Daniela Jonesa. I tak symbol <i> oznacza maksymalnie przednie i wysokie ułożenie języka, symbol <u> ‒ maksymalnie tylne i wysokie ułożenie języka. Symbole <a> i <ɑ> oznaczają również, odpowiednio skrajnie przednie i tylne ułożenie języka, a także w każdym przypadku najniższe ułożenie języka, przy czym żuchwa jest jedynie odrobinę opuszczona (nie chodzi tu o maksymalne opuszczenie żuchwy, ale maksymalne obniżenie języka). 

Samogłoski podstawowe wyznaczają jednocześnie pole artykulacji samogłosek, czyli przestrzeń, w której może się znaleźć najwyższy punkt na powierzchni języka. Ów punkt można, przynajmniej teoretycznie (w praktyce jest to skomplikowane), odnaleźć na zdjęciu rentgenowskim lub jego przerysie (oczywiście zdjęcie rtg. musi być wykonane w trakcie wymawiania danej głoski*).

Tak uzyskany czworokąt Jones podzielił w pionie na 3 części, a w poziomie na 2, uzyskując w pionie 2 pośrednie ułożenia języka, a w poziomie ‒ jedno. Kryterium wydzielania tych pośrednich ułożeń była słuchowa różnica w brzmieniu głosek (co wymagało więc od Jonesa dobrego słuchu fonetycznego).

W praktyce jednak okazało się, że z jednej strony nie zawsze jest możliwe, ani nawet konieczne, a z drugiej wystarczalne – podzielenie z geometryczną precyzją czworokątu samogłoskowego (pola artykulacji samogłosek) na dokładnie 3 części w pionie i na 2 w poziomie. O ile na przykład różnice między [i], [ɨ] oraz [ɯ], czyli samogłoskami wysokimi (kolejno przednią, środkową i tylną) są bardzo wyraźne, o tyle różnica między [a] i [ɑ] (samogłoskami niskimi) jest już mniejsza na tyle, że trudno odróżnić głoskę pośrednią.

Z drugiej strony duża różnica między samogłoskami nieniskimi (wysokimi i średnimi) pozwala wydzielić głoski pośrednie.

*) Tu ciekawostka: twórca tego sposobu opisu samogłosek, Daniel Jones, do ustalania najwyższego punktu na powierzchni języka używał metalowego łańcuszka, którego jeden koniec umieszczał w sobie w gardle, a drugi na zewnątrz ust. Dzięki temu na zdjęciu rtg. wyraźniej widoczna była powierzchnia języka, gdyż na niej znajdować się łańcuszek. Na rentgenogramach wykonywanych tradycyjnie (bez połykania metalowych łańcuchów) grzbiet języka wygląda jak delikatna smuga, którą łatwo można pomylić z brzegami języka i zębami. 

56. IPA: Typy (eks)plozji (14/30)

Przed prezentacją sposobów transkrybowania typów plozji lub eksplozji, należy wyjaśnić szerzej zamieszanie związane z tymi terminami. Otóż chodzi o fazy artykulacji głosek. Wyróżnia się najczęściej trzy. Oto te fazy i terminy, jakie można spotkać w literaturze:

*) Terminy stosowane również w opisie sylab.

**) Kalki terminów angielskich, za Podręcznym słownikiem językoznawstwa stosowanego.

***) Dłuska rozróżnia te fazy, lecz nie precyzuje, czym się różnią.

†) W odniesieniu do spółgłosek płucno­‑egresywnych (wydechowych).

Jak widać, jest pewne zamieszanie, które dodatkowo powiększa fakt, iż w podręcznikach do języka angielskiego mówi się o „plozjach” nosowych i bocznych. Więc niech już będzie.

Po zwarciu narządów mowy w trakcie wymowy spółgłosek zwartych (okluzywów), powietrze nie musi uchodzić środkiem kanału głosowego (plozja ustna, jak w przypadku zwarto­‑eksplozywnych) lub tworzyć szczeliny również w środku kanału głosowego (plozja szczelinowa, jak w przypadku afrykat). Może ujść nosem ([eks]plozja nosowa), bokami języka ([eks]plozja nosowa) lub może nie nastąpić faza ujścia powietrza żadną drogą, lecz albo skończy się artykulacja na zwarciu, albo zacznie się zwarcie innej głoski (brak plozji). 

*) Nie wiadomo dlaczego i twórcy czcionek, i twórcy Unicode zapomnieli o c z cedillą w górnym indeksie, a także o ligaturze lz <ɮ> i opasanym l <ɬ> w górnym indeksie.

Jak widać, w przypadku plozji nosowej, szczelinowej, bocznej i boczno­‑szczelinowej (tu nie widać, bo nie byłem w stanie zapisać przykładów bez użycia indeksu górnego) symbol w górnym indeksie oznacza segment artykułowany w tym samym miejscu artykulacji co głoska oznaczana literą.

55. IPA: Koartykulacje (artykulacje dodatkowe) (13/30)

Dla najczęściej występujących koartykulacji IPA posiada osobne symbole, o czym była już mowa. Poza tym praktycznie każdy symbol (litera) IPA może zostać opatrzona znakiem diakrytycznym, oznaczającym daną artykulację dodatkową. Zwykle są to litery dopisywane w górnym indeksie.

I tutaj należy zwrócić uwagę na znaczenie górnej frakcji w IPA: w ogólnych (mniej dokładnych) transkrypcjach górny indeks oznacza artykulacje dodatkowe pojawiające się mniej więcej w tym samym czasie co artykulacja zasadnicza (czyli są to artykulacje synchroniczne).

Wyjątkiem są połączenia tych segmentów (symboli), które ze względów fizjologicznych synchroniczne być nie mogą, np. połączenie znaku eksplozywu ze znakiem przydechu (spółgłoski krtaniowo­‑szczelinowej) <tʰ dʱ>. Wówczas taki zapis oznacza, że segment oznaczany przez symbol w górnym indeksie znajduje się po segmencie oznaczanym przez literę (artykulacja synchroniczna, segment oznaczany diakrytykiem pojawia się w plozji/zestępie głoski symbolizowanej przez literę).

Jednak ten wyjątek pozwala zróżnicować zapisy koartykulacji, które mogą być synchroniczne i asynchroniczne, tzn. odróżnić artykulacje jednoczesne (synchroniczne) od niejednoczesnych (asynchronicznych): 

*) Chodzi o rozróżnienie między ang. open rounded (zwężenie warg w płaszczyźnie poziomej, czyli jedynie zsunięcie kącików ust, przy jednoczesnym rozsunięciu w płaszczyźnie pionowej) a close rounded (zwężenie warg w obu płaszczyznach, poziomej i pionowej, lub tylko poziomej bez rozsunięcia pionowego).

**) Oznaczenie labiowelaryzacji jest takie samo jak labializacji (większej), ponieważ znak <w> oznacza spółgłoskę labiowelarną.

***) Transkrypcje typu <tʰ dʱ> to oprócz zaznaczenia aspiracji jednocześnie dokładne zapisy artykulacji zwartych z eksplozją.

****) Tak naprawdę nie ma w IPA takiego znaku diakrytycznego, istnieje on jednak w systemie Unicode i wielu fontach jako diakrytyk służący do tworzenia symboli spółgłosek retrofleksyjnych. O jego stosowaniu świadczą następujące symbole fonetyczne, które można spotkać w literaturze:

A będące modyfikacją obecnych w IPA symboli:

ɺ ʒ ʃ

†) W zasadzie to moja własna radosna twórczość, ale nie wiem, jak inaczej można by precyzyjnie zapisać te artykulacje. Segmenty fonetyczne o jakości samogłosek neutralnych (czyli [ə]) często towarzyszą artykulacji spółgłosek. Wyjątkiem będą spółgłoski palatalne i welarne, gdyż w ich przypadku najwyższy punkt na powierzchni języka jest tak wysoko umiejscowiony, iż nie możliwa jest artykulacja głoski otwartej. Dokładna transkrypcja spółgłosek palatalnych i welarnych wymagałaby innych kombinacji, które podaję w przykładach.

††) Te transkrypcje są identyczne do poprzednich. Dokładne odróżnienie stopnia zaokrąglenia wymagałoby użycia znaków diakrytycznych używanych zwykle z symbolami samogłoskowymi, tj. półkółka lewego i prawego:

†††) Welaryzację lub faryngalizację można zapisać też ogólnym znakiem diakrytycznym:

tzn. tyldą wpisaną.

54. IPA: Spółgłoski iniektywne, ejektywne i mlaski (12/30)

IPA posiada dwa znaki diakrytyczne oznaczające kierunek przepływu powietrza: 

Miejsce pobudzania (płuca, krtań, jama ustna) zaznacza się osobnymi literami: 

*) W terminologii angielskiej an implosive (sound), jednak w Polsce implozywami nazywa się spółgłoski zwarte, niewybuchowe.

**) Znak <!> definiowany jest w IPA jako mlask (ang. click) „(post)alweolarny”, a znak <ǂ> jako mlask palatoalweolarny, przy czym (jak napisałem w poprzedniej notce) „palatoalweolarny” to dawne określenie właśnie postalweolarnego miejsca artykulacji, co by sugerowało, że oba znaki mogą oznaczać to samo. Zapewne <!> to po prostu wszelkie mlaski alweolarne, a <ǂ> to mlaski miękkie, w tym palatoalweolarne i (może) również alweolo­‑palatalne.

***) Jak wcześniej dokładne miejsce artykulacji precyzują znaki diakrytyczne.

Ciąg dalszy tabeli: 

*) Jak widać, ejektywy zaznacza się za pomocą znaku diakrytycznego (apostrofu), tak więc można utworzyć o wiele więcej symboli głosek ejektywnych.

53. IPA: Afrykaty (11/30)

Afrykaty, czyli spółgłoski zwarto­‑szczelinowe (np. polskie c, dz, ć, dź, cz, dż) nie muszą być wyłącznie płucne (i egresywne, czyli wydechowe), ale najczęściej są, więc w tym miejscu omówię sposoby ich transkrypcji.

Generalnie Międzynarodowe Stowarzyszenie Fonetyczne zaleca transkrypcje z kreskami łączącymi (ang. tie bars), czyli np. dla polskich afrykat:

t͡s d͡z t͡ɕ d͡ʑ t͡ʃ d͡ʒ

W słownikach i podręcznikach czasem pomija się kreskę łączącą (tak jest np. w słownikach i podręcznikach do języka angielskiego). Są to jednak zapisy mylące: sugerują, jakoby głoska zwarta i szczelinowa artykułowane były jednocześnie, podczas gdy są to dwa następujące po sobie segmenty, przy czym segment szczelinowy znajduje się w fazie plozji (zniesienia zwarcia). Tak więc w dokładniejszych transkrypcjach powinno się stosować, również dopuszczalne w IPA, zapisy typu: 

tˢ d tᶝ dᶽ tᶴ dᶾ

Przed reformą kilońską z 1989 r. Stowarzyszenie zalecało ligatury:

ʦ ʣ ʨ ʥ ʧ ʤ

jednak podczas konferencji w Kilonii zdecydowano się na prostsze zapisy z kreską łączącą lub znakiem w górnej frakcji (dla plozji szczelinowej).

52. Spółgłoski płucne – artykulacje podwójne (10/30)

IPA posiada specjalne oznaczenia najczęściej pojawiających się w językach artykulacji podwójnych. Niektóre z nich (alweolo­‑palatalne, palato­‑alweolarne, welarno­‑faryngalne) już się pojawiły wcześniej. Oto pozostałe: 

 *) Tutaj „labio-” oznacza zaokrąglenie warg.

**) Odmiana dźwięczna.

***) Spółgłoska [ɧ] występująca w języku szwedzkim, przy czym jej istnienie i dokładne cechy artykulacyjne są dyskusyjne.

Można w transkrypcji zapisać dowolne (nawet niemożliwe do wyartykułowania) artykulacje podwójne. Do tego celu służy kreska łącząca (ang. tie bar), np. <k͡p t͜s>. W praktyce spotyka się jedynie połączenia dwóch znaków w koartykulacjach, nic jednak nie wyklucza łączenia większej ilości znaków, oprócz oczywiście możliwości technicznych (odpowiednio długiej kreski łączącej lub kilku kresek łączących nad literami).

51. IPA: Spółgłoski płucne – inne sposoby artykulacji (9/30)

Poprzednio ukazane tabele nie wyczerpują wszystkich możliwości, jeśli chodzi o sposoby artykulacji. Możliwe są jeszcze spółgłoski drżąco­‑szczelinowe – połączenie drżenia ze szczeliną. Spółgłoski drżące są złożone z co najmniej 2 segmentów: otwartego i zwartego. Głoska [r] to w uproszczeniu seria następujących segmentów fonetycznych [ɖ̆ə˞] (eksplozyw retrofleksyjny przykrótki + samogłoska retrofleksyjna neutralna, tj. średnio­‑środkowo­‑płaska), które się powtarzają (ilość powtórzeń zależy od długości głoski [r]). Jednak napięcie mięśni języka dosuwających ten narząd do artykulatora biernego (dziąseł) może być zwiększone, przez co segment [ə˞] ulegnie zmianie w spółgłoskę szczelinową lub zbliżoną do szczelinowej (szczelinową słabą): [ʐ] lub [ʐ̞]. Taki wibrant szczelinowy nazywany jest w polskiej terminologii r frykatywnym. W alfabecie slawistycznym odpowiada mu symbol <ř>. Dawnym symbolem IPA była natomiast litera <ɼ> (długonogie małe r, ang. long-leg R, lub mała litera r z długą nogą, ang. small letter ‘r’ with long leg). Obecnie zaleca się zapis:

r̝

(mała litera r z podpisanym znakiem uniesienia).

Spółgłoskom szczelinowym może towarzyszyć nosowość. Wymowę nosowo-szczelinową stwierdza się (K. Sawicka, M. Wiśniewski) w polskich wyrazach typu szansa, emfaza. W polskich opracowaniach zaproponowano doraźne symbole <ɱ n̄ ṇ̄> dla spółgłosek, kolejno: wargowo-, zazębowo- i (za)dziąsłowo­‑nosowo­‑szczelinowych. Nie są one jednak zgodne z zaleceniami Międzynarodowego Stowarzyszenia Fonetycznego (kreska nadpisana oznacza w IPA ton średni, kropka podpisana została zniesiona w reformie kilońskiej z 1989 r., a mała litera m z wydłużeniem dolnym oznacza spółgłoskę nosową, labio­‑dentalną). Polskie spółgłoski można przetranskrybować różnymi kombinacjami znaków: 

Najlepszy wydaje mi się pierwszy sposób zapisu (ze znakiem obniżenia, który w przypadku symboli spółgłosek zwartych oznacza uszczelinowienie), ponieważ jednocześnie sugeruje właściwą zmianę artykulacji, nie unosowienie szczelinowej (jak w sposobie 2.), nie jednoczesną artykulację nosowej i szczelinowej (sposób 3.), lecz właśnie spirantyzację spółgłoski nosowej.

50. IPA: Spółgłoski płucne radykalne, epiglottalne i glottalne (8/30)

Spółgłoski radykalne (radykały) to spółgłoski artykułowane obsadą języka (łac. radix), czyli jego tylną ścianą znajdującą się w jamie gardłowej. 

 *) Istnienie spółgłosek nagłośniowo-gardłowych wykazały stosunkowo nowe badania. Oto różnice między wymową spółgłosek faryngalnych, epiglottalnych i epiglotto­‑faryngalnych:

• faryngalne: obsada języka dosunięta do tylnej ściany gardła,
• epiglottalne:  nagłośnia dosunięta do fałdów nalewkowo­‑nagłośniowych (tzw. rzekomych lub fałszywych strun głosowych),
• epiglotto­‑glottalne: nagłośnia dosunięta do tylnej ściany gardła.

Spółgłoski epiglotto­‑faryngalne stwierdzono w języku formosańskim (Tajwan) i didojskim (południowy Dagestan). Epiglottalne frykatywy /ʜ ʢ/ pojawiają się w arabszczyźnie. Faryngalne natomiast są powszechne w językach północnoafrykańskich i bliskowschodnich (semickie, kuszyckie, kaukaskie).

**) Jak w przypadku znaków <ʎ̥̆ ʎ̆>: ang. Wikipedia podaje <ʡ̯>, co jest jednak mylące: łuk podpisany oznacza niesylabiczność.

49. IPA: Spółgłoski płucne retrofleksyjne i dorsalne (7/30)

 *) "Retrofleksyjne" to nieostra nazwa. Retrofleksja (cerebralność, kakuminalność, inwersywność) to odgięcie koniuszka języka ku górze i ewentualnie do tyłu. Stopień tego odgięcia może być różny. Np. w niewielka cerebralizacja towarzyszy polskim szumiącym sz, ż/rz, cz, dż, angielskiej [ɹ]. Prawdziwie retrofleksyjne (tzn. o tak dużym odgięciu języka, iż częścią biorącą udział w artykulacji jest spodnia część zakończenia języka) są spółgłoski w językach drawidyjskich (południowe Indie).

**) Nieoficjalne i niejednoznaczne symbole spotykane w pracach sinologicznych: oznaczają albo eksplozywne/nosowe/boczne odmiany [ɕ ʑ] (oficjalne symbole: <t͡ɕ d͡ɕ ɲ̟ ʎ̟>), albo silnie zmiękczone odmiany [t d l n] (oficjalne symbole: <t͡j d͡j l͡j n͡j> lub <tʲ dʲ lʲ nʲ>), albo wreszcie spółgłoski palatalne, czyli <c ɟ ʎ ɲ>.

***) Nieoficjalny sposób transkrypcji stosowany przez byłego członka Międzynarodowego Stowarzyszenia Fonetycznego Petera Ladefogeda do zapisu głoski z języka toda.

****) Nieoficjalne oznaczenie retrofleksywnej spółgłoski uderzeniowej (obrócona mała litera r z wydłużeniem dolnym). Znak nieobecny w systemie Unicode, zawierają go jednak najnowsze wersje czcionki Charis SIL, Doulos SIL i Gentium.

†) Angielska Wikipedia podaje symbole <ʎ̯̊ ʎ̯>, jednak łuk podpisany oznacza w IPA niesylabiczność.

48. IPA: Spółgłoski płucne dentalne i alweolarne (6/30)

 

*) Z tym miejscem artykulacji jest pewien problem. Teoretycznie alweolarny znaczy ‘dziąsłowy’, a „dentalny” ‒ ‘zębowy’. Teoretycznie też miejsce artykulacji to pierwsze przewężenie, na które napotyka powietrze uchodzące z płuc. Na rentgenogramach (zdjęciach rtg. lub ich przerysach obrazujących wymowę głoski) polskich głosek syczących [s z tˢ dᶻ] widać wyraźnie, że to przewężenie jest najczęściej między czubkiem języka a dziąsłami w miejscu tuż za zębami. Stąd polskie syczące określa się czasem jako „zazębowe”. W podręcznikach jednak mówi się o nich jako o zębowych, co jest mylące, ponieważ prawdziwie zębowe są angielskie (i nie tylko) [θ ð] o zupełnie innej barwie. Być może przyczyną tego niezbyt ścisłego określenia polskich syczących jest fakt, iż podczas ich artykulacji czubek języka styka się z dolnymi(!) zębami. Wpływu na artykulacje zapewne nie ma to większego, gdyż powietrze przeciska się przez szczelinę na styku język-dziąsła (tuż za zębami), potem między szczeliną międzyzębową, omijając styk czubek języka-dolne siekacze (które jest swoją drogą zwarciem).

Trudno jednak bez tych dodatkowych objaśnień polskie syczące spółgłoski nazwać dziąsłowymi, ponieważ tzw. szumiące (sz, ż/rz, cz, dż) są również dziąsłowe (zapewne bardziej zadziąsłowe, cerebralizowane, apikalne lub laminalne, podczas gdy syczące są raczej zazębowe, niecerebralizowane, laminalne). Różnice są drobne, co widać zwłaszcza na zdjęciach rtg., jednak w podręcznikach, a zwłaszcza skryptach studenckich na zbyt drobiazgowe opisy nie ma po prostu miejsca. Stąd zapewne uproszczony opis polskich s, z, c, dz jako zębowych, a sz, ż/rz, cz, dż jako dziąsłowych. Utrudnia to jednak zdefiniowane symboli IPA i przetłumaczenie angielskich terminów dental i alveolar.

**) Ang. określenie „palato­‑alweolarne” jest stare, spotykane w starszych podręcznikach i zestawach znaków IPA.

***) Polecane przeze mnie czcionki mają niestety problem z nadpisywaniem mostu nad literą theta. Powinien on być nad literą, a nie wpisany w nią.

****) Podane symbole oznaczają w istocie wszystkie 3 miejsca artykulacji (częściej alweolarne). Można oczywiście uszczegółowić transkrypcję (kolejność znaków diakrytycznych w zasadzie dowolna, miejsce nad lub pod literą również, jeśli nie spowoduje to dwuznaczności):

47. IPA: Spółgłoski płucne labialne (5/30)

W poniższej i kolejnych tabelach litera po lewej oznacza spółgłoskę bezdźwięczną, po prawej ‒ dźwięczną. Jeżeli symbol znajduje się pośrodku kratki, wówczas cecha dźwięczności nie dotyczy oznaczanej przez niego głoski.

„Spółgłoski płucne” to po prostu głoski inicjowane w płucach (powstające podczas wydychania lub wdychania powietrza z/do płuc). Poniższe symbole oznaczają głoski ekspiracyjne (wydechowe).

W tabelach znajdują się symbole podstawowego zestawu znaków IPA i tabeli rozszerzeń IPA.

Kreska w komórce oznacza artykulacje niemożliwe do wykonania ze względów fizjologicznych. Brak znaku w komórce oznacza brak symbolu oficjalnych zestawach, lecz możliwość jego uzupełnienia przez kombinację liter ze znakami diakrytycznymi. Symbole ukośne oznaczają nieoficjalne znaki IPA spotykane w literaturze fonetycznej.

*) Podaję najdokładniejsze polskie określenia cech artykulacyjnych, by nie było wątpliwości, o kombinacje jakich narządów mowy chodzi. Oczywiście w praktyce nie stosuje się tak długich nazw.

**) „Narealne”, a ang. „nareal”, to sposób artykulacji łączący szczelinę z nosowością, przy czym typowa dla szczelinowych frykcja powstaje w jamie nosowej (wskutek na przykład wad anatomicznych).

***) Czyli półsamogłoski, zwane też (M. Dłuska) półspółgłoskami.

****) Głoski wargowo‑dziąsłowe są głoskami wadliwymi, pojawiającymi się w przypadkach silnego tyłozgryzu.

†) Nieoficjalnymi oznaczeniami są ligatury qp i db: 

46. IPA: Używanie czcionek fonetycznych w edytorze tekstu (4/30)

Jak się powiedziało „a”, trzeba powiedzieć „ą”. Napisałem poprzednio o czcionkach fonetycznych, warto więc parę słów napisać o tym, jak ich wygodnie używać. Wygodnie, tzn. wprost z klawiatury, bez wyszukiwania ich w oknie „Symbol” (w programie MsWord) lub w „Tabeli znaków” (w Windowsie).

Istnieją programy, które podmieniają znaki klawiatury. Po ich skonfigurowaniu i włączeniu po naciśnięciu np. klawisza „d” może mi wyskoczyć litera eth (ð). Ale z doświadczenia mogę powiedzieć, że nie warto się nimi zajmować. Nie znalazłem jeszcze tak rozbudowanego programu (choć może niedokładnie szukałem), który pozwalałby korzystać jednocześnie ze znaków polskich i jednocześnie z symboli fonetycznych. Programy podmieniające znaki klawiatury robią tylko jedno: podmieniają znaki klawiatury, a to się nie przydaje, gdy w pewnym fragmentach tekstu trzeba wstawić transkrypcję, a czasem jedynie pojedynczy znak.

Mój wypracowany sposób to skróty klawiaturowe w Wordzie. Poniżej podaję listę tych skrótów, z których w miarę często korzystam. W poniższym spisie znajdują się też inne znaki spoza IPA, które czasem są mi potrzebne.

Uwaga: wiele z tych skrótów usuwa kombinacje klawiszy już przypisane przez Worda do formatowania tekstu.

klawisz	Ctrl	Alt	Shift, Alt	Ctrl, Shift,  Alt	Alt gr = Ctrl, Alt	Ctrl, Shift
,	◌̧				◌̨
.	◌̥	◌̣	◌̤		…
/	ʕ	ʔ	ʖ	◌̸		◌̷
;		◌ˑ			◌ː
[	◌̺			◌̻	◌̪
\	˩	˧	˦	˨	◌̩	˥
]	ĭ	į	ì	ĩ	ī	í
-	◌̱		◌͡◌	◌̄	◌̠	◌̵
`	◌̴	◌̰	◌͋	◌͋	◌̃	◌͊
'	◌́	◌ˌ	◌ˈ		◌̀	◌˞
=		◌͇	◌̼	◌̿	◌̟
0	ɸ	◌̹			θ	ʘ
1	◌̘	◌̞	◌̝	◌¡	◌̙
2					þ
3	ɜ	◌͈	ɞ		ɛ	◌͆
4
5		◌͓			‰
6	◌̂	◌̑	◌̬	◌̆	◌̯	◌̌
7		◌͉			◌͉	◌̚
8	◌̥	◌̇	◌̈	◌̊	◌°	◌·
9		◌̜			◌͜◌
a		æ	ɐ	Ą	ą
b		ɓ		ʙ	β	ƀ
c		ç	ɕ	Ć	ć	ɔ
d	đ	ɖ	ȡ	◌	ð	ɗ
e	ɘ	ə	ə	Ę	ę	ƈ
f	ſ		ɺ			ʄ
g	ǥ	ɠ	ʛ	ɢ	ɡ	ʛ
h		ɦ		ʜ	ɦ	ɥ
i		ь		ɨ	ɪ
j	ɟ		ʝ		ɟ
k	ʞ	ƙ	ļ		ɫ
l	ɬ	ɭ	ȴ	Ł	ł	ʟ
m	ɱ	ɰ	ȵ	ɯ	ɱ	µ
n	ŋ	ɳ	ɲ	Ń	ń	ɴ
o	ɔ	œ		Ó	ó	ɶ
p	ɸ	ɒ			ɒ	þ
q		ɑ				ʠ
r	ɾ	ɽ	ɻ	ɹ	ʀ	ʁ
s	ʃ	ʂ			ś
t		ʈ	ȶ		ʇ
u		ʋ		ʊ	€	ʉ
v		ⱱ		ʌ
w			ʭ	ʍ		ʬ
x	γ	◌͓	χ	Ź	ź	◌̽
y	ʎ	ъ		ʏ	ɣ	ɤ
z	ʒ	ʐ	ʑ	Ż	ż	ɮ