13. Czas zaprzeszły (plusquamperfectum) w języku polskim

Oprócz polonistów i niektórych dziennikarzy mało kto wie, że mamy w języku polskim 4 czasy gramatyczne. Oprócz czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszego istnieje jeszcze, podobnie jak w wielu innych językach (np. angielskim, francuskim) bardzo rzadko używany, już w zasadzie archaiczny czas zaprzeszły, z łacińska plusquamperfectum.

Zbudowany jest podobnie do czasu przeszłego z tą różnicą, że dodaje się do form czasu przeszłego słowo pomocnicze być w czasie przeszłym. Forma tego czasownika pomocniczego (liczba i rodzaj) musi być zgodna z formą czasownika głównego.

Tak samo jak zwykły czas przeszły, również czas zaprzeszły posiada ruchomą końcówkę osobową, która może być dołączana do czasownika głównego (ja napisałem był), pomocniczego (ja byłem napisał) lub innego wyrazu (np. zaimka), np. jam napisał był (końcówka -m dostawiona do zaimka ja).

Schematycznie budowę tego czasu można przedstawić w następujący sposób:

pseudoimiesłów:	ruchoma końcówka osobowa:		słowo pomocnicze:
(forma czasownika równa formie 3. os. czasu przeszłego, np. napisał, zrobiła, powiedziało, usiadły, przyjechali)	l. pojed.: -(e)m -(e)ś -ø ((e) tylko w rodz. męs.)	l. mnoga: -śmy -ście -ø	być w czasie przeszłym, ale bez dodatkowej końcówki osobowej (czyli w formie pseudoimiesłowu: był, była, było, były, byli).

Znaczenie czasu zaprzeszłego jest takie, jak sugeruje jego nazwa: oznacza po prostu czynność wcześniejszą od innej przeszłej. Podkreśla się nim uprzedniość, wcześniejszość czynności. Powinna więc w zdaniu lub w tekście pojawić się inna czynność wyrażona w czasie przeszłym, by istniało jakieś odniesienie w czasie (względem jakiej czynności przeszłej dana czynność zaprzeszła jest zaprzeszła).

Przykładowe odmiany (dla zaoszczędzenia miejsca pominięto formy rodzaju nijakiego, rzadziej stosowane):

	liczba pojedyncza		liczba mnoga
bezokolicznik	rodz. męs.	rodz. żeń.	rodz. męskoosob.	rodz. niemęskoos.
pisać	pisałem był pisałeś był pisał był	pisałam była pisałaś była pisała była	pisaliśmy byli pisaliście byli pisali byli	pisałyśmy były pisałyście były pisały były

	liczba pojedyncza		liczba mnoga
bezokolicznik	rodz. męs.	rodz. żeń.	rodz. męskoosob.	rodz. niemęskoos.
mówić	mówiłem był mówiłeś był mówił był	mówiłam była mówiłaś była mówiła była	mówiliśmy byli mówiliście byli mówili byli	mówiłyśmy były mówiłyście były mówiły były

	liczba pojedyncza		liczba mnoga
bezokolicznik	rodz. męs.	rodz. żeń.	rodz. męskoosob.	rodz. niemęskoos.
dźwignąć	dźwignąłem był dźwignąłeś był dźwignął był	dźwignęłam była dźwignęłaś była dźwignęła była	dźwignęliśmy byli dźwignęliście byli dźwignęli byli	dźwignęłyśmy były dźwignęłyście były dźwignęły były