78. Słownik „cerkiewnosłowiańsko-polski” czy „cerkiewno-słowiańsko-polski”

Niedawno zwróciła moją uwagę reklama „Szkolnego słownika cerkiewnosłowiańsko-polskiego” na okładce pewnej książki, a dokładniej pisownia w tej reklamie. Teoretycznie powinno być „cerkiewno­‑słowiańsko­‑polskiego”, ponieważ złożenia zbudowane z 3 lub więcej przymiotników zapisuje się z łącznikami bez względu na to, w jakim stosunku znaczeniowym są te przymiotniki (S. Jodłowski, W. Taszycki, „Słownik ortograficzny”, wyd. VIII rozszerz., Warszawa 1973, str. 55, reguła 62; I. Arctowa, „Razem czy osobno?”, Warszawa 1972, str. 21).

Zdarza się, że w zbiorach reguł mowa o równorzędności tychże przymiotników (np. „Nowy słownik ortograficzny PWN” pod red. E. Polańskiego, Warszawa 1996, str. LXVII, reguła 186), jednak przykłady (lub powiązane z daną regułą hasła słownikowe) nie zawsze wskazują na równorzędność. Podręcznikowy przykład „staro­‑cerkiewno­‑słowiański” nie jest przymiotnikiem złożonym zbudowanym z równorzędnych elementów jak np. „flaga czerwono­‑biało­‑niebieska” (czyli flaga i czerwona, i biała, i niebieska): to język słowiański w odmianie cerkiewnej, tzn. kościelnej, liturgicznej. Dodatkowo nazwa oznacza najstarszą zapisaną postać tego języka (jak „staropolski”, „staroangielski” w przeciwieństwie do terminów typy „prapolski”, które oznaczają formy najstarsze, ale niezapisane). Kierunek określania można by przedstawić w następujący sposób: staro- > (cerkiewno- > słowiański). Tak więc równorzędność lub nierównorzędność znaczeniowa członów złożenia 3- i więcej elementowego nie ma tutaj znaczenia. Istotne jest to, że złożenie zbudowane jest z 3 (lub więcej) tzw. pni (rdzeni) imiennych, tzn. rzeczowników, przymiotników lub liczebników.

Wyjątkiem (nie mogło oczywiście jakiegoś zabraknąć;) są takie złożenia 3-elementowe, które pochodzą od wyrażenia złożonego z przymiotnika i rzeczownika złożonego. Przykłady za słownikiem Taszyckiego i Jodłowskiego (str. 54): północnowielkopolski (od „północna Wielkopolska”), nowomałopolski (od „nowa Małopolska”), późnośredniowieczny (od „późne średniowiecze”), wczesnolistopadowy (od „wczesny listopad”), ogólnojęzykoznawczy (od „językoznawstwo ogólne”). „Cerkiewno(-)słowiańsko-polski” nie pochodzi ani od połączenia przymiotnika z rzeczownikiem, ale od połączenia dwóch przymiotników, z czego drugi jest złożony: chodzi o słownik cerkiewnosłowiański i polski, gdyż podane są w nim znaczenia słów wyrazów i cerkiewnosłowiańskich, i polskich (zależnie od której strony artykułu hasłowego patrzeć).

To jest teoria, w praktyce (tzw. uzusie, czyli zwyczaju językowym) spotkać się można z zapisami teoretycznie niepoprawnym „cerkiewnosłowiańsko-polski”. Wyszukiwarka Google podaje tylko jeden wynik dla hasła „słownik cerkiewno­‑słowiańsko­‑polski”, nb. w pracy licencjackiej, w której autorka stosuje chyba tylko raz (w bibliografii) formę  „cerkiewno­‑słowiańsko­‑polski”, natomiast w tekście głównym przeważa u niej forma „cerkiewnosłowiańsko­‑polski”. Dla „słownik cerkiewnosłowiańsko­‑polski” wyszukiwarka podaje 22 wyniki.

I tu można by widzieć przesłankę dla zmiany reguły ortograficznej, która ‒ jak się okazuje ‒ nie jest intuicyjna, a to właśnie intuicja zapewne podpowiedziała użytkownikom zapis sugerujący nierównorzędność członów. Jeśli ktoś nie słyszał o języku „cerkiewnosłowiańskim”, to zapis „cerkiewno-słowiańsko-polski” będzie dla niego oznaczał słownik trójjęzyczny. Natomiast zapis „cerkiewnosłowiańsko-polski” nie pozostawia wątpliwości co do relacji semantycznej członów złożenia, która jest taka:

cerkiewno- > słowiańsko- i polski

Obecna reguła jest uproszczeniem: 3 i więcej członów w złożenia należy zapisywać jednakowo, bez względu na wzajemny stosunek członów. Jest to jednak pozorne uproszczenie, gdyż od tej reguły jest wyjątek ‒ pisownia wyrazów typu „północnowielkopolski” ‒ który każe brać pod uwagę relację między członami złożenia. Taką samą analizę należy przeprowadzać w przypadku połączeń dwuelementowych. Np. jeśli flaga ma dwa kolory, biały i czerwony, to jest „biało­‑czerwona”, a jeśli jedynie w białym (czyli jasnym) odcieniu, to jest „białoczerwona”.