sobota, 6 listopada 2010

13. Czas zaprzeszły (plusquamperfectum) w języku polskim

Oprócz polonistów i niektórych dziennikarzy mało kto wie, że mamy w języku polskim 4 czasy gramatyczne. Oprócz czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszego istnieje jeszcze, podobnie jak w wielu innych językach (np. angielskim, francuskim) bardzo rzadko używany, już w zasadzie archaiczny czas zaprzeszły, z łacińska plusquamperfectum.
Zbudowany jest podobnie do czasu przeszłego z tą różnicą, że dodaje się do form czasu przeszłego słowo pomocnicze być w czasie przeszłym. Forma tego czasownika pomocniczego (liczba i rodzaj) musi być zgodna z formą czasownika głównego.
Tak samo jak zwykły czas przeszły, również czas zaprzeszły posiada ruchomą końcówkę osobową, która może być dołączana do czasownika głównego (ja napisałem był), pomocniczego (ja byłem napisał) lub innego wyrazu (np. zaimka), np. jam napisał był (końcówka -m dostawiona do zaimka ja).
Schematycznie budowę tego czasu można przedstawić w następujący sposób:
pseudoimiesłów:
ruchoma końcówka osobowa:
słowo pomocnicze:
(forma czasownika równa formie 3. os. czasu przeszłego, np. napisał, zrobiła, powiedziało, usiadły, przyjechali)
l. pojed.:
-(e)m
-(e)ś
-ø
((e) tylko w rodz. męs.)
l. mnoga:
-śmy
-ście
-ø
być w czasie przeszłym, ale bez dodatkowej końcówki osobowej (czyli w formie pseudoimiesłowu: był, była, było, były, byli).





Znaczenie czasu zaprzeszłego jest takie, jak sugeruje jego nazwa: oznacza po prostu czynność wcześniejszą od innej przeszłej. Podkreśla się nim uprzedniość, wcześniejszość czynności. Powinna więc w zdaniu lub w tekście pojawić się inna czynność wyrażona w czasie przeszłym, by istniało jakieś odniesienie w czasie (względem jakiej czynności przeszłej dana czynność zaprzeszła jest zaprzeszła).
Przykładowe odmiany (dla zaoszczędzenia miejsca pominięto formy rodzaju nijakiego, rzadziej stosowane):

liczba pojedyncza
liczba mnoga
bezokolicznik
rodz. męs.
rodz. żeń.
rodz. męskoosob.
rodz. niemęskoos.
pisać
pisałem był
pisałeś był
pisał był
pisałam była
pisałaś była
pisała była
pisaliśmy byli
pisaliście byli
pisali byli
pisałyśmy były
pisałyście były
pisały były


liczba pojedyncza
liczba mnoga
bezokolicznik
rodz. męs.
rodz. żeń.
rodz. męskoosob.
rodz. niemęskoos.
mówić
mówiłem był
mówiłeś był
mówił był
mówiłam była
mówiłaś była
mówiła była
mówiliśmy byli
mówiliście byli
mówili byli
mówiłyśmy były
mówiłyście były
mówiły były


liczba pojedyncza
liczba mnoga
bezokolicznik
rodz. męs.
rodz. żeń.
rodz. męskoosob.
rodz. niemęskoos.
dźwignąć
dźwignąłem był
dźwignąłeś był
dźwignął był
dźwignęłam była
dźwignęłaś była
dźwignęła była
dźwignęliśmy byli
dźwignęliście byli
dźwignęli byli
dźwignęłyśmy były
dźwignęłyście były
dźwignęły były



29 komentarzy:

  1. nie 4 tylko tylko 6:

    1. Zrobię
    2. Będę robił
    3. Robię
    4. Zrobiłem.
    5. Robiłem.
    6. Zrobiłem był.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. nie mowimy o aspektach i trybach.

      Usuń
    2. to by było jeszcze siódme: robiłem był -bo przecież akt robienia mógł być przerwany i nie dojść do skutku

      Usuń
  2. No, to zależy od tego, jak się liczy. Można powiedzieć, że

    mamy 2 grupy form zróżnicowane pod względem czasu:
    - przeszłe (zrobiłem (był), robiłem (był))
    - nieprzeszłe (robię, zrobię, będę robił/robić);

    mamy 3 formy czasów bezwzględnych, tzn. umieszczających czynność względem momentu mówienia:
    - przeszłe (zrobiłem, robiłem),
    - teraźniejsze (robię),
    - przyszłe (zrobię, będę robił/robić)
    (czas zaprzeszły jest czasem względnym, gdyż umieszcza czynność względem innego czasu).

    Co więcej, czas przyszły można podzielić - ze względu na budowę - na prosty (zrobię) i złożony (będę robić/robił). A jeśli już o budowie mowa, to można ogólnie podzielić polskie czasy na:
    - proste (zrobię, robię),
    - złożone (będę robił/robić, (z)robiłem, (z)robiłem był).

    Złożoność polega nie tylko na obecności słowa posiłkowego "być", ale także na obecności końcówki ruchomej, np. jam zrobił = ja zrobiłem.

    Tak więc można podawać różne liczby. Ja podałem 4, bo chodziło mi o 4 ogólne kategorie: przyszły, teraźniejszy, przeszły, zaprzeszły.

    Nie zgodzę się natomiast, że formy "zrobiłem" i "robiłem" różnią się czasem. Różnią się aspektem (dokonany vs. niedokonany), a to pokazuje, że w wyliczeniu mamy 2 czasowniki: zrobić i robić.

    Jeżeli teraz spróbujemy te dwa słowa ułożyć tak, aby wyrażany przez nie czas był analogiczny, to otrzymamy takie zestawienie:

    zrobię będę robił/robić
    --- robię
    zrobiłem robiłem
    zrobiłem był robiłem był (mój dopisek)

    Mamy więc 4 główne czasy, przy czym przyszły ma 2 odmiany (prostą i złożoną) lub można powiedzieć, że teraźniejsza forma czasowników dokonanych (typ "zrobię") ma znaczenie przyszłe ("zrobię" jutro, pojutrze itd.).

    Ale dzięki za komentarz:)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. "Mamy więc 4 główne czasy, przy czym przyszły ma 2 odmiany (prostą i złożoną) lub można powiedzieć, że teraźniejsza forma czasowników dokonanych (typ "zrobię") ma znaczenie przyszłe ("zrobię" jutro, pojutrze itd.)."

      Idąc taką logiką ile by Pan wyodrębnił czasów w języku angielskim? Bardzom ciekaw......

      Przecież continuous czy perfect to też są aspekty. U nas są 3 (czytałem, przeczytałem, czytywałem), u nich 4.

      Więc czy tą metodą liczenia nie wychodzi na to, że mamy o jeden czas więcej niż oni?

      Usuń
    2. Oczywiście 4 formy
      2 niedokonane i 2 dokonane
      2 jednokrotne i 2 wielokrotne
      pisałem - jednokrotna niedokonana
      spisałem - jednokrotna dokonana
      pisywałem - wielokrotna niedokonana
      spisywałem - wielokrotna dokonana

      Może to brzmieć dziwnie ale przeczytywałem jest formą wielokrotną dokonaną https://cooljugator.com/pl/przeczytywa%C4%87
      Przyczyną dziwności jest jej frekwencyjność użytkowania.

      Usuń
  3. Pomocny wpis i znakomity komentarz. Dzięki!

    OdpowiedzUsuń
  4. a czy "był" można stawiać przed czasownikiem zamiast po? np. "byłem dźwignął..."

    OdpowiedzUsuń
  5. Jak najbardziej: słowa posiłkowe w tego typu formach (tzw. opisowych, analitycznych lub peryfrastycznych) mają szyk swobodny, ale najczęściej w czasie zaprzeszłym spotyka się szyk typu "dźwignąłem był".

    Pozdrawiam i dzięki za komentarze:)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Czyli mam rozumieć, że poprawne są następujące opcje: był dźwignął; byłem dźwignął; dźwignąłem był oraz dźwignął byłem??

      Usuń
    2. no tak jak "powinien był" brzmi naturalniej, niż "był powinien", ale ta druga jest też poprawna.

      Usuń
    3. "Powinien był" to typowa forma czasu zaprzeszłego. "Był powinien" to archaizowany synonim "był zobowiązany" i nie ma nic wspólnego z czasem zaprzeszłym.

      Usuń
  6. Jeśli to ma być forma 1 os., to pierwsza wersja (był dźwignął) odpada, bo nie ma końcówki osobowej -em (chyba że doczepimy ją do zaimka, wtedy wyjdzie nam równie poprawna gramatycznie, ale jeszcze bardziej dziwna forma "jam był dźwignął"). Pozostałe wersje mogą być: końcówka -em jest ruchoma, a więc może być przy czasowniku głównym albo słowie posiłkowym, oraz szyk konstrukcji jest swobodny: albo najpierw słowo posiłkowe, albo czasownik główny.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Jeszcze dziwniejsza forma (stopniowanie proste) :-)

      Usuń
  7. Czy jeśli użyję imiesłów przysłówkowy uprzedni np. "kupiwszy piwo wypiłem je z kolegami" nie jest to jednocześnie jakaś forma czasu zaprzeszłego?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dziękuję za pytanie. :)

      No cóż, musiałaby istnieć inna forma imiesłowu przysłówkowego uprzedniego o znaczeniu nieprzeszłym (lub niezaprzeszłym), żeby w ogóle można było mówić o odmianie przez czas i o formach czasu. To po pierwsze.

      Po drugie: imiesłów uprzedni ma znaczenie uprzednie, co się wiąże z historią tego imiesłowu: był to dawniej (w języku prasłowiańskim, prajęzyku wszystkich języków słowiańskich, używanym od ok. 6 wieku p.n.e. do ok. 6 wieku n.e.) imiesłów czasu przeszłego (w dodatku czynny i pierwszy, bo był jeszcze jeden imiesłów czynny czasu przeszłego z numerem 2.), więc cofał on wyrażaną przez siebie czynność przed moment mówienia.

      W języku polskim, gdzieś w późnym średniowieczu wykształciło się inne znaczenie (lub inna funkcja, inny sposób użycia), właśnie znaczenie uprzednie względem innej czynności w tym samym zdaniu. Więc w przykładzie "kupiwszy piwo, wypiłem je)" czynność kupowania będzie umieszczona przed czynnością picia, więc niejako zaprzeszła, ale nie można tu mówić o formie czasu zaprzeszłego, ale o znaczeniu zaprzeszłym i to tylko dlatego, że w drugim zdaniu składowym jest czasownik w czasie przeszłym ("wypiłem").

      Można sobie wyobrazić konstrukcje typu: "kupiwszy piwo, piję je z kolegami" oraz "kupiwszy piwo, wypiję/będę pił je z kolegami" - w pierwszej czynność kupowania będzie tylko przeszła (picie odbywa się teraz), a w drugiej kupowanie odbędzie się w przyszłości, ale przed piciem.

      Dwie ostatnie konstrukcje są chyba praktycznie niespotykane - osobiście nigdy się z nimi nie spotkałem, ale z wszelkich zasad wynika, że powinny być poprawne. Ale najwidoczniej mało kto odczuwa potrzebę stosowania takich połączeń.

      Usuń
  8. Dziękuję za odpowiedź. Z zawodu jestem fizykiem, stąd moje być może śmieszne pytanie. Zresztą skoro są teorie, że czegoś takiego jak "czas" nie ma, więc czas zaprzeszły też nie istnieje... :-)
    Pozdrawiam.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Nie, nie, czas zaprzeszły istnieje (i nie tylko w języku polskim), po prostu polskie imiesłowy nie mają form czasu ;) Pozdrawiam wzajemnie

      Usuń
  9. Czy kiedyś w języku polskim były jeszcze inne czasy gramatyczne?
    Pozdrawiam! :-)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Były tzw. aoryst i imperfectum, będące czasami przeszłymi prostymi (dziś mamy tylko czas przeszły złożony), ale nie dotrwały do czasów piśmiennych. Gdy język polski zaczął być zapisywany, te czasy zdążyły nie tylko się wymieszać, ale praktycznie ich już nie używano, tak że w najstarszych polskich tekstach pisanych form obu czasów (trudno jednak je odróżnić, tak są wymieszane) jest około dwadzieścia.

      Pozdrawiam wzajemnie
      P.R.

      Usuń
  10. a co z czasownikiem "być"? byłem był? czy może jest on traktowany w jakiś wyjątkowy sposób?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Nie ma powodu, by ten czasownik traktować wyjątkowo. Nie znalazłem też nigdzie żadnej informacji, jakoby niemożliwe było utworzenie form typu "ja byłem był", "ty byłaś była" itp. Dziwnie to brzmi, owszem, ale w ogóle czas zaprzeszły brzmi dziwnie, bo go nie używamy. Podobnie dziwnie brzmiące formy jakie w tym momencie przychodzą mi do głowy są w języku angielskim, np. "I do do like you", "I had had my car washed".

      Usuń
    2. Moim osobistym zdaniem nie bardzo, bo przecież nie mówi się "będę był", więc przypuszczam, że wyrażenia "byłem był" i "byłbym był" też raczej odpadają.

      W pierwszej i drugiej osobie jeszcze by to jakoś wyglądało/brzmiało, ale w trzeciej: "on był był" albo też w trybie przypuszczającym nierzeczywistym: "gdybym był był..."?

      A gdyby jednak można byłoby tak powiedzieć, to ile takich byłów dałoby się użyć w jednym orzeczeniu?

      Usuń
  11. A ja zauważę ze językoznawcy to nieuki.
    Czasownik jest jednokrotny i wielokrotny, dokonany i niedokonany
    Zaprezentuję formy z wielokrotnym niedokonanym którego forma bezokolicznika pisywać i wielokrotnym dokonanym którego forma bezokolicznika spisywać.


    Językoznawcy operator czasu błędnie nazywają czasownikiem posiłkowym, a on nie jest czasownikiem gdyż czasownik nazywa czynność o operator nie nazywa czynności jest słowem tworzącym formę czasu. Forma „będziem” jest starszą forma 1 osoby liczby mnogiej równa funkcjonalnie formie „będziemy”.

    Czas przyszły niedokonany tworzymy z operatora czasu będącego homonimem czasownika być i czasownika niedokonanego w formie bezokolicznika.
    pojedyncza
    Będę pisywać
    Będziesz pisywać
    Będzie pisywać

    podwójna
    Będziewa pisywać
    Bedzieta pisywać

    mnoga
    Będziem pisywać
    Będziemy pisywać
    Będziecie pisywać
    Będą pisywać

    Czas przyszły dokonany tworzymy z operatora czasu będącego homonimem czasownika być i czasownika dokonanego w formie bezokolicznika.
    pojedyncza
    Będę spisywać
    Będziesz pisywać
    Będzie spisywać

    podwójna
    Będziewa spisywać
    Bedzieta spisywać

    mnoga
    Będziem spisywać
    Będziemy spisywać
    Będziecie spisywać
    Będą spisywać

    Zauważę formy obu czasów przyszłych nie zawierają gramatycznej kategorii rodzaju (męski, żeński, nijaki) i analogiczna konstrukcja gramatyczna jest w rosyjskim tj operator plus bezokolicznik.

    A teraz czas przyszły uprzedni niedokonany

    Forma męska

    pojedyncza
    Będę pisywał
    Będziesz pisywał
    Będzie pisywał

    podwójna
    Będziewa pisywali
    Bedzieta pisywali

    mnoga
    Będziem pisywali
    Będziemy pisywali
    Będziecie pisywali
    Będą pisywali

    Forma żeńska

    pojedyncza
    Będę pisywała
    Będziesz pisywała
    Będzie pisywała

    podwójna
    Będziewa pisywały
    Bedzieta pisywały

    mnoga
    Będziem pisywały
    Będziemy pisywały
    Będziecie pisywały
    Będą pisywały

    Forma nijaka

    pojedyncza
    Będę pisywało
    Będziesz pisywało
    Będzie pisywało

    podwójna
    Będziewa pisywały
    Bedzieta pisywały

    mnoga
    Będziem pisywały
    Będziemy pisywały
    Będziecie pisywały
    Będą pisywały

    A teraz czas przyszły uprzedni dokonany

    Forma męska

    pojedyncza
    Będę spisywał
    Będziesz spisywał
    Będzie spisywał

    podwójna
    Będziewa spisywali
    Będzieta spisywali

    mnoga
    Będziem spisywali
    Będziemy spisywali
    Będziecie spisywali
    Będą spisywali

    Forma żeńska

    pojedyncza
    Będę spisywała
    Będziesz spisywała
    Będzie spisywała

    podwójna
    Będziewa spisywały
    Będzieta spisywały

    mnoga
    Będziem spisywały
    Będziemy spisywały
    Będziecie spisywały
    Będą spisywały

    Forma nijaka

    pojedyncza
    Będę spisywało
    Będziesz spisywało
    Będzie spisywało

    podwójna
    Będziewa spisywały
    Będzieta spisywały

    mnoga
    Będziem spisywały
    Będziemy spisywały
    Będziecie spisywały
    Będą spisywały

    Jak widać formy czasu przyszłego uprzedniego są żywe w języku sam „czasownik” jest taki sam jak czasie przeszłym.

    Problem w tym że językoznawcy nie rozróżniają tego w książkach a przeciętni użytkownicy nie są świadomi różnicy.

    A w zdaniu to będzie „Jak będę widział sens to będę działać”.

    Jest czas teraźniejszy niedokonany

    pojedyncza
    pisuję
    pisujesz
    pisuje

    podwójna
    pisujewa
    pisujeta

    mnoga
    pisujem
    pisujemy
    pisujecie
    pisują

    Jest czas teraźniejszy niedokonany

    pojedyncza
    pisuję
    pisujesz
    pisuje

    podwójna
    pisujewa
    pisujeta

    mnoga
    pisujem
    pisujemy
    pisujecie
    pisują

    Czas teraźniejszy dokonany służy do informowania o czynnościach już rozpoczętych które będą dokonane w przyszłości w odróżnieniu od czasu przyszłego dokonanego który służy do informowania o czynnościach jeszcze nie rozpoczętych które rozpoczęte będą i dokonane w przyszłości
    Idioci językoznawcy nazywają czas teraźniejszy dokonany czasem przyszłym prostym (dokonany)

    W języku polskim są też dwa czasy proste przeszłe Aoryst i Imperfekta jedni językoznawcy opiniują że czasy te zanikły inni że uważne są jako znikłe

    O formach czasu przeszłego dokonanego i niedokonanego nie musze pisać
    A o formach czasu zaprzeszłego dokonanego i niedokonanego w tym wątku też

    Moje badania wykazują jednak że może być dwa czasy zaprzeszłe, czas zaprzeszły i czas zazaprzeszły

    Pozdrawiam

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. > może być dwa czasy zaprzeszłe, czas zaprzeszły i czas zazaprzeszły

      Czy mógłbyś coś więcej napisać o czasie zazaprzeszłym?

      Usuń
  12. idę
    chodzę
    szedłem
    poszedłem
    pójdę
    będę szedł
    szedłbym
    poszedłbym

    mamy nawet 8 czasów

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Szedłbym i poszedlbym to TRYBY PRZYPUSZCZAJĄCE/WARUNKOWE.

      Nie można mylić trybów (np. oznajmujący, rozkazujący, warunkowy, łączący/życzący [coniunctivus])!

      W trybie oznajmującym występuje najwięcej czasów.

      W trybie warunkowym dwa:
      1. (Po)szedłbym tam, gdybym mógł (teraz)
      2. (Po)szedłbym był, gdybym (był) wiedział (wtedy)

      Tryb rozkazujący za to jest tylko jeden (oczywiście w 2 aspektach, np. (z)rób!

      O konjuntiwie już się nie będę rozpisywał, ale występuje chociażby z "żeby" i z "niech".

      Usuń
    2. *nie można mylić trybów z czasami

      Usuń