Aoryst sygmatyczny I
Jest najtrudniejszym czasem przeszłym, jednak jego omówienie ułatwi zrozumienie aorystu sygmatycznego II, dlatego najpierw aoryst pierwszy, potem drugi.
Ogólna budowa jest znowu taka jak poprzednio:
temat bezokolicznika | przyrostek aorystu sygmatycznego | spójka tematowa | końcówka fleksyjna (wtórna) |
Tematem jest jak zwykle temat bezokolicznika.
Przyrostkiem aorystu jest /s/ (por. nazwę: aoryst sygmatyczny od grec. sigma).
Spójkami są znowu -o- lub -e-, jednak ich rozkład jest bardziej skomplikowany:
Spójki tematowe: | Końcówki wtórne | ||||||
l.pojed. | l.mnoga | l.podwój. | l.pojed. | l.mnoga | l.podwój. | ||
1 | -o- | -o- | -o- | 1 | -m | -my̆ | -vě |
2 | -e-/-ø- | -ø- | -ø- | 2 | -s | -te | -ta |
3 | -e-/-ø- | -e- | -ø- | 3 | -t | -nt | -te |
Obrazek pomocniczy do zapamiętania rozkładu spójek tematowych:
E E | |||
E | „Kościół z wieżą sięgającą chmur” | ||
(Szare litery „E” oznaczają, iż tylko w pewnych sytuacjach pojawia się w tym miejscu (2. i 3. os. l. pojedynczej) spójka -e-).
W tym aoryście pojawia się też najwięcej zmian fonetycznych:
- wzdłużenie samogłosek w rdzeniu (przed przyrostkiem):
o e ≥ ĕ
o y̆ (ъ) ≥ y
o ĭ (ь) ≥ i
o o ≥ ō ≥ a
o wyjątek: 2. i 3. os. l. pojedynczej (brak wzdłużenia);
- uproszczenie grup spółgłoskowych:
o ps ≥ s
o bs ≥ s
o ss ≥ s
o zs ≥ s
o ts ≥ s
o dz ≥ s
o kχ ≥ χ
o gχ ≥ χ
- tzw. welaryzacja, tzn. zmiana przyrostka /s/ w /χ/ w pewnych okolicznościach, które się zmieniały z czasem:
o okres wczesnoprasłowiański:
§ głoska wysoka /i ĭ u ŭ j u̯ k g/ lub /r/ + /s/ + dowolna samogłoska
o okres późnoprasłowiański i scs.:
§ dowolna samogłoska lub /k g r/ + /s/
o wyjątkiem było zawsze połączenie /ę/ + /s/ + dowolna samogłoska: wówczas nie następowała zmiana /s/ w /χ/.
Poza tym obowiązują te same zmiany co w poprzednich czasach:
-o-m ≥ -y̆-ø
-e-s ≥ -e-ø
-e-t ≥ -t-ø
Oraz nowa zmiana: /e/ + /nt/ daje /ę/.
Wyjątkowe były 2 formy: 2. i 3. osoba liczby pojedynczej. W tych przypadkach nie zawsze pojawiał się przyrostek /s/ i nie zawsze występowała spójka tematowa /e/. Wszystko zależało od zakończenia tematu bezokolicznika, na podstawie którego tworzyło się formę aorystu:
- temat na spółgłoskę + brak przyrostka -s- + spójka -e-
- temat na samogłoskę + przyrostek -s- + brak spójki -e-.
Można to wyjaśnić eufonią, czyli tendencją do zharmonizowanego brzmienia form. Harmonijne brzmienie uzyskiwało się dzięki połączeniu naprzemiennym spółgłoski z samogłoską i samogłoski ze spółgłoską:
- temat na spółgłoskę + -e- (samogłoska),
- temat na samogłoskę + -s- (spółgłoska).
Na tym jednak nie kończyła się niezwykłość 2. i 3. osoby l. pojedynczej. Otóż jeśli jedyną samogłoską rdzenną (w temacie bezokolicznika) była /i/, /ę/, /ě/ lub też rdzeń ten kończył się na /r/, wówczas aoryst ten w 2. i 3. os. l. poj. miewał czasem wyjątkową końcówkę -ty̆. (Słówko pamięciowe: JEjĘ eR [ě wymawiane je, ę, r]).
Formy tego aorystu wymagają dokładnego konstruowania, dlatego poniższe przykłady opatrzono komentarzem objaśniającym każdy etap konstrukcji (by zaoszczędzić miejsce, pominięto liczbę podwójną):
nes-ø-ti ‘nieść’, nes-ą ‘niosę’, nes-e-ši ‘niesiesz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (w 2. i 3. os. l. poj. nie ma -s-, bo rdzeń nes- na spółgłoskę) | nes-ø-s-o-m | nes-ø-ø-e-s | nes-ø-ø-e-t | nes-ø-s-o-my̆ | nes-ø-s-ø-te | nes-ø-s-e-nt |
uproszczenie grup /ss/ | ne-ø-s-o-m | ne-ø-s-o-my̆ | ne-ø-s-ø-te | ne-ø-s-e-nt | ||
otwarcie sylab | ne-ø-s-y̆-ø | nes-ø-ø-e-ø | nes-ø-ø-e-ø | ne-ø-s-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | ně-ø-s-y̆-ø | ně-ø-s-o-my̆ | ně-ø-s-ø-te | ně-ø-s-ę-ø | ||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | něsy̆ | nese | nese | něsomy̆ | něste | něsę |
ves-ø-ti ≤ ved-ø-ti ‘wieść’, ved-ą ‘wiodę’, ved-e-ši ‘wiedziesz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | ved-ø-s-o-t | ved-ø-ø-e-s | ved-ø-ø-e-t | ved-ø-s-o-my̆ | ved-ø-s-ø-te | ved-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | ved-ø-s-y̆-ø | ved-ø-ø-e-ø | ved-ø-ø-e-ø | ved-ø-s-ę-ø | ||
uproszczenie grup spółgłoskowych: | ve-ø-s-y̆-ø | ve-ø-s-o-my̆ | ve-ø-s-ø-te | ve-ø-s-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | vě-ø-s-y̆-ø | vě-ø-s-o-my̆ | vě-ø-s-ø-te | vě-ø-s-ę-ø | ||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | věsy̆ | vede | vede | věsomy̆ | věste | věsę |
ves-ø-ti ≤ vez-ø-ti ‘wieźć’, vez-ą ‘wiozę’, vez-e-ši ‘wieziesz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | vez-ø-s-o-m | vez-ø-ø-e-s | vez-ø-ø-e-t | vez-ø-s-o-my̆ | vez-ø-s-ø-te | vez-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | vez-ø-s-y̆-ø | vez-ø-ø-e-ø | vez-ø-ø-e-ø | vez-ø-s-ę-ø | ||
uproszczenie grup spółgłoskowych: | ve-ø-s-y̆-ø | ve-ø-s-o-my̆ | ve-ø-s-ø-te | ve-ø-s-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | vě-ø-s-y̆-ø | vě-ø-s-o-my̆ | vě-ø-s-ø-te | vě-ø-s-ę-ø | ||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | věsy̆ | veze | veze | věsomy̆ | věste | věsę |
bos-ø-ti ≤ bod-ø-ti ‘bóść’, bod-ą ‘bodę’, bod-e-ši ‘bodziesz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | bod-ø-s-o-m | bod-ø-ø-e-s | bod-ø-ø-e-t | bod-ø-s-o-my̆ | bod-ø-s-ø-te | bod-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | bod-ø-s-y̆-ø | bod-ø-ø-e-ø | bod-ø-ø-e-ø | bod-ø-s-ę-ø | ||
uproszczenie grup spółgłoskowych: | bo-ø-s-y̆-ø | bo-ø-s-o-my̆ | bo-ø-s-ø-te | bo-ø-s-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | ba-ø-s-y̆-ø | ba-ø-s-o-my̆ | ba-ø-s-ø-te | ba-ø-s-ę-ø | ||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | basy̆ | bode | bode | basomy̆ | baste | basę |
reš-ø-ti ≤ rek-ø-ti ‘rzekę’, rek-ą ‘rzekę’, reč-e-ši ‘rzeczesz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | rek-ø-s-o-m | rek-ø-ø-e-s | rek-ø-ø-e-t | rek-ø-s-o-my̆ | rek-ø-s-ø-te | rek-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | rek-ø-s-y̆-ø | rek-ø-ø-e-ø | rek-ø-ø-e-ø | rek-ø-s-o-my̆ | rek-ø-s-ø-te | rek-ø-s-ę-ø |
welaryzacja (/s/ ≥ /χ/): | rek-ø-χ-y̆-ø | rek-ø-χ-o-my̆ | rek-ø-χ-ę-ø | |||
uproszczenie grup spółgłoskowych: | re-ø-χ-y̆-ø | re-ø-χ-o-my̆ | re-ø-s-ø-te | re-ø-χ-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | rě-ø-χ-y̆-ø | rě-ø-χ-o-my̆ | rě-ø-s-ø-te | rě-ø-χ-ę-ø | ||
palatalizacja /χ/ i /k/ przed /ę/ i /e/: | reč-ø-ø-e-ø | reč-ø-ø-e-ø | rě-ø-š-ę-ø | |||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | rěχy̆ | reče | reče | rěχomy̆ | rěste | rěšę |
žeš-ø-ti ≤ žeg-ø-ti ‘palić’, žegą ‘palę’, žež-e-ši ‘palisz’, por. pol. za-żeg-na-ć
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | žeg-ø-s-o-m | žeg-ø-ø-e-s | žeg-ø-ø-e-t | žeg-ø-s-o-my̆ | žeg-ø-s-ø-te | žeg-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | žeg-ø-s-y̆-ø | žeg-ø-ø-e-ø | žeg-ø-ø-e-ø | žeg-ø-s-o-my̆ | žeg-ø-s-ø-te | žeg-ø-s-ę-ø |
welaryzacja (/s/ ≥ /χ/): | žeg-ø-χ-y̆-ø | žeg-ø-χ-o-my̆ | žeg-ø-χ-ę-ø | |||
uproszczenie grup spółgłoskowych: | že-ø-χ-y̆-ø | že-ø-χ-o-my̆ | že-ø-s-ø-te | že-ø-χ-ę-ø | ||
wzdłużenie samogłoski rdzennej (za wyj. 2. i 3. os. l. poj.) | žě-ø-χ-y̆-ø | žě-ø-χ-o-my̆ | žě-ø-s-ø-te | žě-ø-χ-ę-ø | ||
palatalizacja /χ/ i /k/ przed /ę/ i /e/: | žež-ø-ø-e-ø | žež-ø-ø-e-ø | žě-ø-š-ę-ø | |||
dysymilacja (odpodobnienie) /ě/ po spółgłoskach miękkich (tu: po /ž/): | ža-ø-χ-y̆-ø | ža-ø-χ-o-my̆ | ža-ø-s-ø-te | ža-ø-š-ę-ø | ||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | žaχy̆ | žeže | žeže | žaχomy̆ | žaste | žašę |
zna-ø-ti ‘znać’, zna-j-ą ‘znam’, zna-je-ši ‘znasz’
l. poj. | l. mn. | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
zestawienie morfemów (brak -s- w 2. i 3. os. lp., -e- w 2. i 3. os. lp.) | zna-ø-s-o-m | zna-ø-s-ø-s | zna-ø-s-ø-t | zna-ø-s-o-my̆ | zna-ø-s-ø-te | zna-ø-s-e-nt |
otwarcie sylab: | zna-ø-s-y̆-ø | zna-ø-ø-ø-ø | zna-ø-ø-ø-ø | zna-ø-s-ę-ø | ||
welaryzacja (/s/ ≥ /χ/): | zna-ø-χ-y̆-ø | zna-ø-χ-o-my̆ | zna-ø-χ-ę-ø | |||
palatalizacja /χ/ i /k/ przed /ę/ i /e/: | zna-ø-š-ę-ø | |||||
ostateczny kształt bez podziału na morfemy: | znaχy̆ | zna | zna | znaχomy̆ | znaste | znašę |
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz