16. Czasy przeszłe w języku staro­‑cerkiewno­‑słowiańskim (3)

Czasowniki wyjściowe a znaczenia czasów przeszłych

Zanim przejdziemy do wgłębiania się w zawiłości każdego czasu, trzeba powiedzieć, od jakich typów czasowników można było utworzyć daną formę czasu, ponieważ w j. scs. nie możemy każdego czasownika odmieniać w każdym czasie przeszłym. Musimy wziąć pod uwagę pewne ograniczenia znaczeniowe i morfologiczne (dotyczące budowy czasownika):

aorysty			imperfectum	perfectum	plusquam­perfectum
asygmatyczny	sygmatyczny I	sygmatyczny II
czas przeszły			czas przeszły niedokonany	czas przeszły	czas zaprzeszły
wszystkie czasowniki			czasowniki niedokonane	wszystkie czasowniki	wszystkie czasowniki
+ rdzeń na spółgłoskę + przyrostek tematowy zerowy lub ną (czyli czasowniki 2. koniugacji)		+ rdzeń na spółgłoskę + przyrostek tematowy zerowy lub ną (czyli czasowniki 2. koniugacji)

Tuż pod nazwą każdego czasu podano ich znaczenie.

Poniżej, czcionką pogrubioną zapisano wymagania związane ze znaczeniem czasownika. Są one oczywiste: czas niedokonany (imperfectum) wymaga czasowników niedokonanych typy widział, mówił, wzdychał. Czasy złożone (perfectum i plusquamperfectum) i aorysty nie mają tego typu ograniczeń.

W ostatnim rzędzie podano ograniczenia związane z budową czasowników. Jak widać, dotyczą one wyłącznie aorystu sygmatycznego II i asygmatycznego i w obu przypadkach są takie same:

• rdzeń czasownika (część po odjęciu końcówki i przyrostka tematowego, np. pis- w polskim pis-a-ć, i pis- w scs. pis-a-ti) zakończony na spółgłoskę

I JEDNOCZEŚNIE:

• przyrostek tematowy (czyli część wyrazu między rdzeniem a końcówką, np. -a- w polskim pis-a-ć i scs. pis-a-ti):

o   zerowy (czyli brak przyrostka), np. pol. nieś-ø-ć, scs. nes-ø-ti (-ø- oznacza przyrostek zerowy)

LUB:

o   ną, np. pol. dźwig-ną-ć, scs. dvig-ną-ti.

Mowa oczywiście o formach bezokolicznika (czyli form na -ć, -c w j. pol., a -ti w j. scs.). Przykład scs. nesti ‘nieść’ i dvignąti ‘dźwignąć’ są przykładami czasowników, które mogły mieć formy aorystu asygmatycznego i sygmatycznego II: mają rdzenie zakończone na spółgłoski (nes-, dvig-) i przyrostek zerowy (nes-ø-ti) lub przyrostek -ną- (dvig-ną-ti).

Tu konieczne jest wyjaśnienie odnośnie do znaczenia czasów aorystycznych: podręczniki scs. podają, iż czas ten oznacza czynności momentalne. Zresztą takie jest znaczenie każdego czasu, któremu przydaje się nazwę „aoryst” za gramatykami starożytnymi. Jednak Leszek Moszyński w swoim Wstępie do filologii słowiańskiej zwraca wyraźnie uwagę, że nazwa „aoryst” jest mylna w przypadku omawianych tu czasów scs.: czasy te oznaczały po prostu czynność przeszłą i nic więcej. Ponieważ książka Moszyńskiego jest jedną z nowszych omawiających zagadnienia języka scs. i prasłowiańskiego, zawiera ona także komentarze na temat wcześniejszych ustaleń badaczy języka scs. i prasłowiańskiego (np. rozwój psł. i scs. samogłoski /ъɪ/) – nie podaję informacji o momentalności w powyższej tabeli.

Wspomniany autor koryguje również informacje nt. znaczenia imperfectum w j. scs.: to czas o znaczeniu (funkcji) „duratywno­‑iteratywnej”, czyli mówiąc po ludzku: oznaczał ów czas czynności trwające (duratywne) i powtarzalne, wielokrotne (iteratywne).