19. Czasy przeszłe w języku staro­‑cerkiewno­‑słowiańskim (6)

Czas przeszły niedokonany (imperfectum)

Imperfectum jeszcze nie jest tak trudne, jak aorysty, jednak już w jego przypadku pojawiają się trudności w postaci skomplikowanej struktury końcówek, przyrostków i spójek tematowych oraz dodatkowo zmian fonetycznych. Warto jednak spróbować zapamiętać te elementy, by móc poprawnie utworzyć każdą formę, niż uczyć się na pamięć odmiany każdego czasownika lub przynajmniej jednego wzorcowego czasownika z każdej z 5 koniugacji i intuicyjnie na ich podstawie tworzyć formy innych czasowników. Umiejętność poprawnego skonstruowania dowolnej formy wymaga znajomości jej struktury i rozkładu elementów (przyrostków, spójek i końcówek) dla każdej osoby i liczby).

Struktura imperfectum jest taka sama, jak form innych czasów przeszłych prostych. Można nawet powiedzieć, że taka sama jak wszystkich czasów prostych, jeśli do budowy czasu teraźniejszego dodamy zerowe spójki tematowe, czyli np. budowę formy nesą ‘niosę’ będziemy postrzegali nie jako nes-ą (temat + końcówka), ani nawet nes-ø-ą (rdzeń + przyrostek tematowy + końcówka), ale jako nes-ø-ø-ą (rdzeń + przyrostek tematowy + spójka tematowa + końcówka). Jest to kwestia indywidualnej interpretacji struktury form, nie będziemy jej tutaj drobiazgowo roztrząsać. Moim zdaniem lepiej wydzielić kilka przyrostków zerowych i mówić, że ogólna budowa różnych form jest taka sama, niż wydzielać tylko to, co jest widoczne, darując sobie zera morfologiczne, i przy każdej grupie form (np. przy każdym czasie) podawać inną budowę ogólną.

Tak więc imperfectum składa się z:

rdzenia	przyrostka czasu	spójki tematowej	końcówki fleksyjnej
jest nim temat bezokolicznika, czyli temat czasu przeszłego	jest nim -aχ-, -ěaχ- lub -aaχ-	jest nią -o- lub -e-	którą jest odpowiednia końcówka wtórna

Ta struktura będzie się powtarzać:

• Zawsze w formach czasów przeszłych prostych rdzeniem będzie temat bezokolicznika, czyli czasu przeszłego, co jest zrozumiałe.
• Zawsze po rdzeniu będzie odpowiedni przyrostek (oczywiście inny w danym czasie, ponieważ on nam mówi, z jakim czasem przeszłym prostym mamy do czynienia).
• Po rdzeniu będzie spójka i będzie nią zawsze albo -o-, albo -e-, albo -ø-, czyli jej brak, ale postrzegajmy brak jako obecność niczego, czyli zera, dokładniej zera morfologicznego, dzięki czemu nie będziemy mieli wyjątków w budowie, lecz różny rozkład spójek tematowych.
• Po przyrostku i spójce jest końcówka fleksyjna, którą jest zawsze tzw. końcówka wtórna, czyli po prostu odrobinę inny zestaw tych końcówek niż w czasie teraźniejszym.

Wyjaśnić trzeba, kiedy przyrostkiem było -aχ- (wymawiane ach), -aaχ- (wymawiane aach, z długim a), a kiedy -ěaχ- (wymawiane umownie jeach, choć tak naprawdę w czasach św. św. Cyryla i Metodego oraz ich uczniów głoska transkrybowana znakiem ě wymawiana była jako samogłoska pośrednia między /e/ i /a/, czyli /ä/ lub /æ/).

Otóż najprościej rzecz ujmując: czas imperfectum niejako „dążył” do tego, „chciał” mieć w swojej budowie przyrostek o kształcie -aaχ- lub -ěaχ-. W formie tego czasu następowały różne zmiany, w efekcie których w każdej (pierwotnej) formie czasu imperfectum odnajdziemy albo -aaχ-, albo -ěaχ-, przy czym nie zawsze ten ciąg będzie stanowił przyrostek (czasem granica między rdzeniem a przyrostkiem będzie przechodziła w środku tego ciągu: -a-aχ- lub -ě-aχ-). Na razie zapamiętajmy, że imperfectum „chciało” mieć w swojej budowie ciąg głosek/liter -aaχ- lub -ěaχ-.

Jeżeli temat bezokolicznika, od którego tworzono formy czasów przeszłych prostych, kończył się na /a/ lub /ě/, wówczas stworzenie „pożądanych” przez imperfectum ciągów -aaχ- lub -ěaχ- nie było trudne: wystarczyło do tematów na /a/ i /ě/ dodać przyrostek krótszy: -aχ-, np.

temat na /a/ + -aχ-   np. pis-a-ti ‘pisać’      à pis-a-aχ-

temat na /ě/ + -aχ-   np. vid-ě-ti ‘widzieć’ à vid-ě-aχ-

Jeżeli temat bezokolicznika:

• kończył się na inną samogłoskę inną niż /i/ (czyli nie był to czasownik koniugacji 4. o temacie bezokolicznika na -i, np. l’ub-i-ti ‘lubić’

LUB

• nie miał przyrostka (miał przyrostek zerowy) w bezokoliczniku,

 – wówczas brano tę formę czasu teraźniejszego(!), która miała temat kończący się na /e/ (a była to w przypadku koniugacji 1., 2. i 3. choćby 2. osoba liczby pojedynczej), i ją wzdłużano do /ē/, by uzyskać /ě/ (samogłoska /ě/ pochodziła właśnie od długiego /ē/), a do tego dodawano krótszy przyrostek -aχ- np.

dvig-ną-ti ‘dźwignąć’, dvig-ne-ši ‘dźwigniesz’        à dvig-ně-aχ-

nes-ø-ti ‘nieść’, nes-e-ši ‘niesieć’                              à nes-ě-aχ-

moš-ø-ti ‘móc’, mož-e-ši ‘możesz’                            à mož-ě-aχ-

pě-ø-ti ‘piać, śpiewać’, pě-je-ši ‘piejesz’                  à pě-jě-aχ- ≥ pě-ja-aχ- (/ě/ po miękkiej ≥ /a/)

slu-ø-ti ‘nazywać’, slov-e-ši ‘nazywasz’                   à slov-ě-aχ-

Jeżeli natomiast temat bezokolicznika kończył się na /i/, to ów przyrostek nawet krótszą formą przyrostka -aχ- zmienić się musiał w /j/, które z kolei albo zlewało się ze spółgłoską stojącą przed tym pierwotnym /i/ (np. l’ub-i-ti ‘lubić’ ≥ l’ub-j- ≥ l’ubl’-) lub zanikało, jeżeli stało miedzy samogłoskami (np. staj-a-ti ‘stawać’ ≥ stāti).

Tak więc /i/ przyrostkowe(!) musiało zaniknąć przed przyrostkiem imperfectum, co stwarzało sytuację analogiczną do czasowników bez przyrostka: należało dodać dłuższą formę przyrostka imperfectum. Wybór między -aaχ-  i -ěaχ- nie miał znaczenia, ponieważ -ěaχ- po /j/ lub po spółgłosce zmienionej przez /j/ i tak zmieniało się w -aaχ-. Przyjmuje się więc, że w takich sytuacjach pierwotnym przyrostkiem było -ěaχ-, które potem zmieniło się w -aaχ-.

Czyli, reasumując:

temat bezokolicznika na /ě/	temat bezokolicznika na /a/	temat bezokolicznika na samogłoskę inną niż /i/	temat bezokolicznika na /i/	temat bezokolicznika bez przyrostka tematowego (z przyrostkiem zerowym)
+ -aχ-	+ -aχ-	forma 2. os. l.poj. cz. teraź. na -e- ≥ -ě- + -aχ-	+ -ěaχ- ≥ -aaχ-	forma 2. os. l.poj. cz. teraź. na -e- > -ě- + -aχ-
PRZYKŁADY
vid-ě-ti vid-ě-aχ-	pis-a-ti pis-a-aχ-	dvig-ną-ti dvig-ne-ši dvig-ně-aχ-	l’ub-i-ti l’ub-i-ěaχ- ≥ l’ub-j-ěaχ- ≥ l’ubl’-aaχ-	nes-ø-ti nes-e-ši nes-ě-aχ-

Na razie ustaliliśmy reguły tworzenia tematu imperfectum. Pozostaje jeszcze problem spójek tematowych i końcówek wtórnych. Oto one:

Spójki tematowe:				Końcówki wtórne
	l.pojed.	l.mnoga	l.podwój.		l.pojed.	l.mnoga	l.podwój.
1	-o-	-o-	-o-	1	-m	-my̆	-vě
2	-e-	-e-	-e-	2	-s	-te	-ta
3	-e-	-o-	-e-	3	-t	-nt	-te

Słowa pomocnicze do zapamiętania końcówek wtórnych: MoST, MY TENT, VIETATE.

Obrazek pomocniczy do zapamiętania rozkładu spójek tematowych:

O   O   O
E    E    E
E		E	„Budynek z bramą, a nad nim chmury.”

Jeżeli teraz zestawimy sobie spójki z końcówkami, dostrzeżemy, że w wielu przypadkach nie została spełniona zasada otwartej sylaby:

	liczba pojedyncza	liczba mnoga	liczba podwójna
1	-o-m	-o-my̌	-o-vě
2	-e-s	-e-te	-e-ta
3	-e-t	-o-nt	-e-te

– tzn. w przypadkach zaznaczonych pogrubieniem widzimy sylaby zamknięte (zakończone na spółgłoskę), co było niedopuszczalne w j. prasłowiańskim (przodku scs.). Te sylaby musiały zostać otwarte. W przypadku 2. i 3. os. l.pojed. (-e-s, -e-t) to otwarcie nastąpiło bardzo prosto: przez usunięcie końcówki spółgłoskowej:

-e-s      ≥ -e-ø

-e-t      ≥ -e-ø

Natomiast w przypadku 1.os. l.poj. i 3.os. l.mn. nastąpiły trudniejsze zmiany:

-o-m    ≥ y̆-ø [czyli ŭ]

-o-nt    ≥ ą-ø  

Słowa pamięciowe: tOMY, tO Na TĄ . 

Zanim zaczniemy tworzyć przykładowe formy, należy wspomnieć jeszcze o jednej zmianie fonetycznej zwanej palatalizacją (zmiękczeniem). Otóż spółgłoska /χ/ (czytane jak polskie ch lub h) w przyrostku imperfectum zmienia się w /š/ (polskie sz) przed /e/.

Spróbujmy odmienić kilka czasowników w czasie przeszłym prostym:

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
by̆r-a-ti ‘brać’	ber-e-ši	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	by̌r-a-aχ-y̆-ø	1	by̌r-a-aχ-o-my̆	1	by̌r-a-aχ-o-vě
		2	by̆r-a-aš-e-ø	2	by̌r-a-aš-e-te	2	by̌r-a-aš-e-ta
		3	by̌r-a-aš-e-ø	3	by̌r-a-aχ-ą-ø	3	by̌r-a-aš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
nes-ø-ti ‘nieść’	nes-e-ši	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	nes-ě-aχ-y̆-ø	1	nes-ě-aχ-o-my̆	1	nes-ě-aχ-o-vě
		2	nes-ě-aš-e-ø	2	nes-ě-aš-e-te	2	nes-ě-aš-e-ta
		3	nes-ě-aš-e-ø	3	nes-ě-aχ-ą-ø	3	nes-ě-aš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
dvig-ną-ti ‘dźwignąć’	dvig-ne-ši	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	dvig-ně-aχ-y̆-ø	1	dvig-ně-aχ-o-my̆	1	dvig-ně-aχ-o-vě
		2	dvig-ně-aš-e-ø	2	dvig-ně-aš-e-te	2	dvig-ně-aš-e-ta
		3	dvig-ně-aš-e-ø	3	dvig-ně-aχ-ą-ø	3	dvig-ně-aš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
pě-ø-ti ‘piać, śpiewać’	po-je-ši	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	po-jě-aχ-y̆-ø	1	po-jě-aχ-o-my̆	1	po-jě-aχ-o-vě
		2	po-jě-aš-e-ø	2	po-jě-aš-e-te	2	po-jě-aš-e-ta
		3	po-jě-aš-e-ø	3	po-jě-aχ-ą-ø	3	po-jě-aš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
l’ub-i-ti ‘lubić’	l’ubl’-e-ši	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	l’ubl’-a-aχ-y̆-ø	1	l’ubl’-a-aχ-o-my̆	1	l’ubl’-a-aχ-o-vě
		2	l’ubl’-a-aš-e-ø	2	l’ubl’-a-aš-e-te	2	l’ubl’-a-aš-e-ta
		3	l’ubl’-a-aš-e-ø	3	l’ubl’-a-aχ-ą-ø	3	l’ubl’-a-aš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
da-ø-ti ‘dać’	da-ø-si ≤ dad-ø-si	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	dad-ø-ěaχ-y̆-ø	1	dad-ø-ěaχ-o-my̆	1	dad-ø-ěaχ-o-vě
		2	dad-ø-ěaš-e-ø	2	dad-ø-ěaš-e-te	2	dad-ø-ěaš-e-ta
		3	dad-ø-ěaš-e-ø	3	dad-ø-ěaχ-ą-ø	3	dad-ø-ěaš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
věd-ě-ti ‘wiedzieć’	vě-ø-si ≤ věd-ø-si	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	věd-ø-ěaχ-y̆-ø	1	věd-ø-ěaχ-o-my̆	1	věd-ø-ěaχ-o-vě
		2	věd-ø-ěaš-e-ø	2	věd-ø-ěaš-e-te	2	věd-ø-ěaš-e-ta
		3	věd-ø-ěaš-e-ø	3	věd-ø-ěaχ-ą-ø	3	věd-ø-ěaš-e-te

bezokolicznik	2.os. l.poj. cz.ter.	imperfectum
jas-ø-ti ≤ jad-ø-ti ‘jeść’	ja-ø-si ≤ jas-ø-si ≤ jad-ø-si	l. pojedyncza		l. mnoga		l. podwójna
		1	jad-ěaχ-y̆-ø	1	jad-ěaχ-o-my̆	1	jad-ĕaχ-o-vĕ
		2	jad-ěaš-e-ø	2	jad-ěaš-e-te	2	jad-ĕas̆-e-ta
		3	jad-ěaš-e-ø	3	jad-ěaχ-ą-ø	3	jad-ĕas̆-e-te