Czas perfectum (przeszły złożony)
Ten czas jest stosunkowo najprostszy, chociaż jest złożony pod względem budowy, jednak nie ma w nim skomplikowanych zmian fonetycznych.
Generalnie są to dwa wyrazy ortograficzne:
imiesłów czynny czasu przeszłego drugi (tzw. l-owy [elowy]) w mianowniku | + | słowo posiłkowe: czasownik byti ‘być’ w czasie teraźniejszym |
Każde z tych słów zawierało inne informacje gramatyczne i leksykalne:
imiesłów czynny czasu przeszłego drugi (tzw. l-owy) w mianowniku | słowo posiłkowe: czasownik byti ‘być’ w czasie teraźniejszym |
rodzaj czynności lub stanu | |
rodzaj gramatyczny liczba | liczba osoba |
Na poziomie cząstek znaczących wyrazów (tzw. morfemów), formy te zbudowane były w następujący sposób:
imiesłów czynny czasu przeszłego drugi (tzw. l-owy) w mianowniku | słowo posiłkowe: czasownik byti ‘być’ w czasie teraźniejszym | ||||
rdzeń | przyrostek | końcówka fleksyjna | rdzeń | przyrostek | końcówka fleksyjna |
jest nim temat wzięty z bezokolicznika | jest nim spółgłoska l | jest nim odpowiednia końcówka mianownika | dla byti ‘być’ w czasie teraźniejszym było nim jes- | był zerowy (nie było go), więc można by w zasadzie powiedzieć, że formy te nie miały przyrostka, jednak dla zachowania regularności w budowie wszystkich form wydzielam to miejsce | zależnie od liczby i osoby |
Jedyną drobną zmianą fonetyczną było uproszczenie grup /tl/ i /dl/ w /l/, które następowało między rdzeniem imiesłowu a przyrostkiem imiesłowu wówczas, gdy ten rdzeń kończył się na /t/ lub /d/.
Końcówka fleksyjna imiesłowu była końcówką mianownika imiesłowów i przymiotników w odmianie prostej, czyli taka jak w rzeczownikach deklinacji I (rodzaj męski i nijaki) i III (rodzaj żeński):
rodzaj: | męski | żeński | nijaki |
liczba pojedyncza: | -y̆ | -a | -o |
liczba mnoga: | -i | -y | -a |
liczba podwójna: | -a | -ĕ [-ä] | -ĕ [ä] |
Końcówki fleksyjne słowa posiłkowego, czyli byti ‘być’ w czasie teraźniejszym:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | -mĭ | -my̆ | -vě [-vä] |
osoba 2. | -si | -te | -ta |
osoba 3. | -ty̆ | -ąty̆ | -te |
Tutaj też następowała drobna zmiana fonetyczna, otóż jeśli /s/ w zakończeniu rdzenia czasownika spotykało się z /s/ z początku końcówki, wówczas takie /ss/ upraszczało się w pojedyncze /s/.
Jest też pewien drobny wyjątek w odmianie byti ‘być’ w czasie teraźniejszym: we wszystkich formach za wyjątkiem 3. os. liczby mnogiej rdzeniem jest jes-, w 3. os. liczby mnogiej jest nim samo s-:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | jes-ø-mĭ | jes-ø-my̆ | jes-ø-vě [jes-ø-vä] |
osoba 2. | jes-ø-si ≥ je-ø-si | jes-ø-te | jes-ø-ta |
osoba 3. | jes-ø-ty̆ | s-ø-ąty̆ | jes-ø-te |
Czyli, bez podziału na morfemy:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | jesmĭ | jesmy̆ | jesvě [jesvä] |
osoba 2. | jesi | jeste | jesta |
osoba 3. | jesty̆ | sąty̆ | jeste |
I w zapisie tradycyjnym (z jerami):
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | jesmь | jesmъ | jesvě |
osoba 2. | jesi | jeste | jesta |
osoba 3. | jestъ | sątъ | jeste |
Skonstruujmy sobie więc formy perfectum od czasownika nesti ‘neść’:
1| Dzielimy bezokolicznik nesti na temat i końcówkę: nes-ti i wydzielamy też przyrostek tematowy: nes-ø-ti (por. formy czasu teraźniejszego, gdzie zachowany jest rdzeń nes-: nesą ‘niosę’, neseši ‘niesiesz’ itd.).
2| Tworzymy imiesłów tzw. l-owy, dodając do tematu bezokolicznika (nes-ø-) przyrostek -l- i odpowiednie końcówki fleksyjne:
rodzaj: | męski | żeński | nijaki |
liczba pojedyncza: | nes-ø-l-y̆ | nes-ø-l-a | nes-ø-l-o |
liczba mnoga: | nes-ø-l-i | nes-ø-l-y | nes-ø-l-a |
liczba podwójna: | nes-ø-l-a | nes-ø-l-ĕ [nes-ø-l -ä] | nes-ø-l-ĕ [nes-ø-l-ä] |
Czyli w zapisie tradycyjnym i bez podziału na morfemy:
rodzaj: | męski | żeński | nijaki |
liczba pojedyncza: | neslъ | nesla | neslo |
liczba mnoga: | nesli | nesly | nesla |
liczba podwójna: | nesla | neslě | neslě |
3| Tworzymy formy czasownika pomocniczego, czyli byti ‘być’ w odpowiednią końcówką fleksyjną (por. wyżej), czyli:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | jes-ø-mĭ | jes-ø-my̆ | jes-ø-vě [jes-ø-vä] |
osoba 2. | jes-ø-si ≥ je-ø-si | jes-ø-te | jes-ø-ta |
osoba 3. | jes-ø-ty̆ | s-ø-ąty̆ | jes-ø-te |
i w zapisie tradycyjnym bez podziału na morfemy:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |
osoba 1. | jesmь | jesmъ | jesvě |
osoba 2. | jesi | jeste | jesta |
osoba 3. | jestъ | sątъ | jeste |
4| Łączymy słowo posiłkowe z imiesłowem, pamiętając, że możliwych jest wiele kombinacji, np. w każdej osobie danej liczby będziemy mieli 3 formy: dla rodzaju męs., żeń. i nij.:
liczba pojedyncza | liczba mnoga | liczba podwójna | |||||||
r. męs. | r. żeń. | r. nij. | r. męs. | r. żeń. | r. nij. | r. męs. | r. żeń. | r. nij. | |
1 | neslъ jesmь | nesla jesmь | neslo jesmь | nesli jesmъ | nesly jesmъ | nesla jesmъ | nesla jesvě | neslě jesvě | neslě jesvě |
2 | neslъ jesi | nesla jesi | neslo jesi | nesli jeste | nesly jeste | nesla jeste | nesla jesta | neslě jesta | neslě jesta |
3 | neslъ jestъ | nesla jestъ | neslo jestъ | nesli sątъ | nesly sątъ | nesla sątъ | nesla jeste | neslě jeste | neslě jeste |
Jak widać, to dziecinnie prostych 27 form…
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz