28. Jak się opisuje formy dialektalne (gwarowe)

Miałem ostatnio możliwość tłumaczyć to zagadnienie na przykładzie polskim, więc pomyślałem, że omówię je również na blogu. Może się komuś przydać.

Chyba częstym błędem jest porównywanie form dialektalnych (gwarowych) z formami ogólnymi jakiegoś języka i wyciąganie wniosków na podstawie tej różnicy. Na przykład mamy orawskie (i nie tylko, ale z tekstu orawskiego akurat wziąłem tę formę) syrso i ogólnopolskie szersza. W formie gwarowej nie ma [š], [e] i [a]. I zgodnie z błędnym mniemaniem powinniśmy powiedzieć, że w syrso nastąpiła zmiana [š] w [s] (dealweolaryzacja, dentalizacja), zmiana [e] w [y] (zwężenie) i [a] w [o] (zwężenie). I byłoby to słuszne, gdyby każdy język od swojego przodka rozwijał się liniowo do naszych czasów (bez tworzenia jakichkolwiek odmian) i dopiero w naszych czasach wykształcił odmiany, w tym odmiany wiejskie. Oznaczałoby to, że na wsiach w XIX w. i wcześniej mówiono językiem literackim, językiem Mickiewicza i Prusa, a dopiero w XX w. ni stąd, ni zowąd powstały nam gwary.

Jednakże zróżnicowanie każdego języka rozwija się i pogłębia od samych początków tego języka. Zjawiskiem socjolingwistycznym jest, że gdy na jakimś obszarze pewne grupy zaczynają mówić innymi odmianami lub już nawet innymi językami, a owe grupy są ze sobą w kontakcie (handlowym, kulturalnym, politycznym i in.), wykształca się na styku tych grup tzw. interdialekt, czyli mieszanka form obu odmian/języków, czasem uproszczonych, czasem błędnych (patrząc z punktu widzenia systemu językowego którejś z odmian/któregoś z języków), ale zrozumiałych dla przedstawicieli obu grup. W miarę pogłębiania się różnic między odmianami/językami, wyraźniejszy (samodzielniejszy) staje się interdialekt (swoista „mowa wspólna”, ligua franca). Jeśli ów interdialekt powstaje na bazie odmian tego samego języka i staje się odmianą urzędową, polityczną, kulturalną – otrzymuje status odmiany ogólnej (literackiej).

Z tego ogólnego zarysu wynika, że to nasz język polski (ogólny, literacki) jest późniejszy i to on jest mieszaniną cech gwarowych, podczas gdy gwary wiejskie rozwijały się w miarę naturalnie. Odmiany ogólne mają zahamowany rozwój przez ich normy (słowniki, podręczniki gramatyki), systemy edukacji, urzędy, wszelkie sytuacje o charakterze oficjalnym, które wymagają trzymania się normy języka ogólnego i niewprowadzania nieuzasadnionych innowacji. Ograniczenia tego typu w odmianach wiejskich i środowiskowych są zdecydowanie luźniejsze.

Tak więc naszą formę syrso możemy sobie na wstępie porównać do ogólnopolskiego szersza, ale tylko po to, by stwierdzić, iż ta forma przeszła jakąś inną ewolucję niż ogólnopolskie szersza. Wnioski na temat tego rozwoju trzeba czerpać już z historii języka polskiego. I nie oznacza to koniecznie porównywania naszego syrso z analogiczną formą prasłowiańską, prapolską, staropolską lub średniopolską. Wystarczy znajomość zjawisk historycznojęzykowych.

I tak w syrso odnajdziemy tzw. mazurzenie (mazurowanie), czyli zmianę [š ž č ǯ] w [z s c ʒ], która dokonać się musiała zapewne przed XVI w., kiedy to nastąpiło przeniesienie stolicy do Krakowa: owe przenosiny nie doprowadziły do przeniesienia również owej cechy gwarowej do interdialektu urzędowego (dworskiego). Tak więc cecha ta musiała być już postrzegana jako typowa dla ludności wiejskiej. Gdyby zjawisko dopiero się tworzyło, nie byłoby zapewne takiej świadomości i prawdopodobnie wszyscy byśmy mazurzyli. (Owa cecha mogła też powstać później, ale temu przeczą pojawiające się już od XVII w. przykłady rymowania ż i sz z rz, co dowodzi upodabniania się rz do ż i sz. Jednocześnie rz wymawiane jak ż lub sz nie zmieniło się w wyniku mazurzenia w z i s, a więc mazurzenie nastąpiło przed tzw. frykatywizacją ř, czyli zmianą rz w ż lub sz).

Obecność [y] w syrso nie świadczy o zmianie o [e] w [y], ani nawet [ē] w [y], lecz o zmianie [i] w [y] w wyniku stwardnienia (depalatalizacji) [š’].

Natomiast [o] w syrso to dawne [ā], które zwęziło się było i zrównało z [o].

Te wnioski wynikają z prostego dopasowania do formy syrso odpowiednich zjawisk historycznojęzykowych:

– mazurzenia, czyli zmiany [š ž č ǯ] w [s z c ʒ],

– depalatalizacji [š’ ž’ č’ ǯ’] w [š ž č ǯ], która spowodowała zmianę [i] stojącego po tych spółgłoskach w [y],

– kontrakcji końcówek odmiany złożonej przymiotników i powstania w tym miejscu samogłosek długich, np. [aja] ≥ [ā],

– pochylenia samogłosek długich: [ē] ≥ [ė], [ā] ≥ [å], [ō] ≥ [ȯ].

Jedynie w rozpoznaniu zmiany [i] w [y] pomocny okazuje się słownik etymologiczny, w którym odnaleźć możemy formę prasłowiańską *širokъ (tę zmianę można łatwo pomylić ze zwężeniem [ē] do [y]).

Zjawiskiem dialektalnym (nieobecnym w każdym dialekcie języka polskiego) jest zmieszanie pochylonej samogłoski z najbliższą artykulacyjnie samogłoską jasną (np. pochylonego [ȧ] z [o]).