37. Miejsce artykulacji

[Jak się opisuje wymowę języków, czyli teoria fonetyki artykulacyjnej (5/10)]

Zbliżenia artykulatorów mogą następować w różnych miejscach, stąd kolejne kryterium podziału spółgłosek, tzw. miejsce artykulacji (ang. place of articulation):

• (dwu)wargowe, (bi)labialne, ang. labial ‒ na styku warg, np. polskie p, b, m;
• wargowo-zębowe, labio-dentalne, ang. labio-dental ‒ na styku warg i zębów (dokładniej: dolnej wargi i górnych siekaczy), np. polskie f, w;
• zębowo-wargowe, dento-labialne, ang. dento-labial ‒ jw., ale zbliżeniu ulega górna warga i dolne siekacze (pojawia się chyba tylko w wadach wymowy);
• językowo-wargowe, lingwo-labialne, ang. labio-lingual ‒ na styku czubka języka i górnej wargi;
• międzyzębowe, interdentalne, ang. bidental ‒ na styku górnych i dolnych siekaczy (w języku polskim to dodatkowa artykulacja towarzysząca wymowie głosek s, z, c, dz, sz, ż/rz, cz, dż, ś, ź, ć, dź);
• językowo-międzyzębowe, lingwo-interdentalne, ang. linguo-interdental ‒ czubek języka wsuwa się między górne i dolne siekacze;
• językowo-zębowe, ligwo-dentalne, ang. linguo-dental ‒ jw., ale czubek języka jest przy tylnej powierzchni górnych siekaczy.

Do tego momentu artykulacje mogły być praktycznie jedynie apikalne, tzn. wykonywane czubkiem języka (jeśli oczywiście język brał udział w artykulacji). W przypadku kolejnych miejsc częścią artykulatora czynnego (języka) biorącą udział w artykulacji może być:

• czubek języka (spółgłoski apikalne), ang. apical;
• powierzchnia języka (spółgłoski koronalne), ang. coronal:

1. przednia część powierzchni języka (spółgłoski laminalne, predorsalne), ang. laminal;
2. środkowa część powierzchni języka (spółgłoski środkowojęzykowe, mediodorsalne), ang. antero-dorsal;
3. tylna część powierzchni języka (spółgłoski postdorsalne), ang. postero-dorsal;

• spodnia część końcówki języka od wędzidełka do czubka (spółgłoski sublaminalne lub subapikalne), ang. sublaminal, subapical;
• obsada języka, część znajdująca się naprzeciw tylnej ściany gardła (spółgłoski radykalne), ang. radical.

Powyższe części języka mogą zbliżać się do różnych artykulatorów biernych (nieruchomych), oczywiście w miarę fizjologicznych możliwości (próba artykulacji głosek radykalno-dziąsłowych mogłaby się skończyć kontuzją, a nawet kalectwem):

• zazębowe, zębowo-dziąsłowe, dziąsłowe, alweolarne, ang. alveolar ‒ tuż za zębami, np. polskie s, z, c, dz;
• (za)dziąsłowe, postalweolarne, palato-alweolarne,  ang. postalveolar, palato-alveolar ‒ na tylnej (wewnętrznej) stronie tzw. wału zębodołowego, czyli bocznych ścianach dziąseł, np. polskie sz, rz/ż, cz, dż;
• przedniopodniebienne, alweolo-palatalne, ang. alveolo-palatal, palatalized postalveolar ‒ przednia część podniebienia twardego, np. polskie ś, ź, ć, dź, ń;
• środkowopodniebienne, mediopalatalne, ang. (medio)palatal ‒ środkowa część podniebienia twardego, np. niemieckie [ç] w słowach typu ich, nicht;
• tylnopodniebienne, postpalatalne, ang. postpalatal ‒ tylna część podniebienia twardego, np. polskie ch/h w słowach typu Chiny, Chińczyk, historia;
• miękkopodniebienne, welarne, ang. velar ‒ podniebienie miękkie, np. polskie k, g, ch/h;
• języczkowe, uwularne, ang. uvular ‒ języczek, np. japońskie n (w niektórych kontekstach), francuskie r;
• gardłowe, faryngalne, ang. faryngeal ‒ tył języka przysuwa się do tylnej ściany gardła, typowe dla języków semickich;
• nagłośniowe, epiglottalne, ang. epiglottal ‒ artykulatorem czynnym jest nagłośnia, również częste w językach semickich;
• krtaniowe, glottalne, laryngalne, ang. glottal ‒ artykulatorem czynnym (i jedynym) są wiązadła głosowe.