108. Długie i krótkie (iloczas), napięte i luźne, zaokrąglone i płaskie oraz szwa (Wymowa angielska 3)

Samogłoski można opisywać ze względu na tzw. iloczas, tzn. względną długość ich trwania (względną, tzn. porównując trwanie jednych samogłosek do innych). W języku angielskim iloczas jest cechą fonologiczną, tzn. różnica długości samogłoski może zmienić znaczenie całego wyrazu. Najwyraźniej jest to widoczne w porównaniu słabej formy angielskiego przyimka for ‘dla’ i rzeczownika fur ‘futro’:

for [fə] (samogłoska krótka) vs. fur [fəː] (samogłoska długa)

Oba wyrazy transkrybuje się zwykle nieco inaczej: odpowiednio /fə/ for i /fɜː/ fur, lecz samogłoska /ɜː/ różni się od /ə/ w zasadzie jedynie długością, a różnica w sposobie zapisu wynika z utrwalenia starego sposobu transkrypcji sprzed reformy alfabetu międzynarodowego w roku 1989. 

W języku polskim samogłoski długie i krótkie również można spotkać, lecz nie pełnią one funkcji fonologicznej (nie różnicują znaczeń). Średnia długość polskich samogłosek jest pośrednia między czasem trwania angielskich samogłosek długich i krótkich.

W opisie samogłosek angielskich nie stosuje się zwykle określeń „samogłoska napięta” (tense vowel), „samogłoska luźna” (lax vowel), lecz są one przydatne do zrozumienia różnic między niektórymi samogłoskami tego języka.

Podział na głoski (spółgłoski też tak można opisywać) napięte i luźne dotyczy stopnia napięcia mięśni ruchomych narządów mowy (zwykle języka, rzadziej warg lub wiązadeł głosowych): głoski napięte – większe napięcie mięśni, głoski luźne – mniejsze napięcie. Rezultatem napięcia może być większa siła artykulacji (głoska jest wyrazistsza, głośniejsza, towarzyszy jej szybszy wydech bądź wdech), mniejsza odległość między narządami mowy biorącymi udział w artykulacji (większe zbliżenie narządów, większe zwężenie w kanale głosowym). Oczywiście przekłada się to na brzmienie głoski.

Kolejny bardzo ważny podział samogłosek dotyczy udziału warg w ich artykulacji. Jeśli podczas wymawiania samogłoski wargi są wyraźnie zaokrąglone (mogą też lekko wydęte), a tzw. szpara ustna zwężona, wówczas mówimy o samogłoskach zaokrąglonych (labializowanych). Jeśli natomiast wargi nie biorą udziału w artykulacji, samogłoska jest płaska.

Schwa (czyt. „szła”) to wyjątkowa samogłoska, a także nazwa znaku <ə> oznaczającego w alfabecie międzynarodowym tę samogłoskę. Podczas jej artykulacji język spoczywa luźno w jamie ustnej (jest to więc najluźniejsza samogłoska), a usta są rozchylona na tyle, by można było wydobyć dźwięk. Przypomina polskie y (/ɨ/), lecz ta polska samogłoska wymaga uniesienia języka. Żeby wymówić [ə] wystarczy wymówić dowolną samogłoskę, lecz nie przesuwać języka w żadnym kierunku – język ma się nie poruszyć przed wymówieniem głoski, ale leżeć swobodnie w jamie ustnej.

Oto zabawny filmik zrealizowany przez BBC, w którym omówiono wymowę schwa: 

107. Czworokąt samogłoskowy Davida Jonesa (Wymowa angielska 2)

Najpopularniejszym i najdokładniejszym sposobem opisu wymowy samogłosek jest czworokąt samogłoskowy (vowel quadrilateral lub prościej vowel chart, vowel diagram) opracowany przez brytyjskiego fonetyka Daniel Jonesa (1881-1967). Współcześnie często upraszcza się ten czworokąt do trapezu. W istocie jednak ów czworokąt powinien być trochę inną figurą, ale wyjaśnijmy wpierw, o co chodzi z tym czworokątem (lub nieczworokątem).

Jeśli zrobimy zdjęcie rentgenowskie głowy podczas wymawiania dowolnej samogłoski, zauważymy, że język w pewien sposób wypełnia jamę ustną. W przypadku samogłosek i, u wypełnienie jest największe, w przypadku samogłoski a – najmniejsze.

Jeżeli teraz ustalimy najwyższy punkt na powierzchni języka i zarejestrujemy jego położenie podczas wymowy różnych samogłosek, uzyskamy zbiór punktów ułożonych w pewnej relacji na płaszczyźnie. Jeśli połączymy je liniami prostymi, otrzymamy figurę zbliżoną do czworokąta.

Oto zdjęcia rentgenowskie wykonane przez Daniela Jonesa z zaznaczonym najwyższym punktem na powierzchni języka w kolorze czerwonym (za: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Cardinal_vowels-Jones_x-ray.jpg). Powierzchnia języka to wyraźna linia przerywana w kształcie łuku (nie mylić z plombami na zębach). 

Gdybyśmy spróbowali wymówić jak najwięcej samogłosek pośrednich między powyższymi 4 samogłoskami głównymi (cardinal vowels) uzyskamy taki „nieczworokąt” (lub „prawie czworokąt”), tzn. pole artykulacji samogłosek: 

Pole artykulacji samogłosek upraszcza się zwykle do czworokąta nieregularnego:

http://courses.nus.edu.sg/course/elltankw/history/Phon/C.htm	http://cantabileblog.wordpress.com/2011/03/18/hi-have-you-met-ipa-no-well-today-is-your-lucky-day/ipa-vowel-diagram-001/

Najczęściej jednak do trapezu:

Samogłoski polskie (w nawiasach) i angielskie wg Włodzimierza Sobkowiaka. http://ifa.amu.edu.pl/fa/files/ifa/pigulka/3.1.htm	Samogłoski kalifornijskiej odmiany języka angielskiego. http://en.wikipedia.org/wiki/Vowel_quadrilateral

Artykulację samogłosek, jak można zauważyć, zaznacza się jedynie punktami na czworokącie samogłoskowym.

106. Wymowa angielska w krótkim zarysie (1)

Przed krótkim omówieniem wymowy angielskiej warto wyjaśnić, co w istocie będziemy opisywać. W przypadku tego szkicu będzie to fonetyka (a dokładniej ortofonia) z elementami fonologii i fonotypii. Co jednak znaczą te terminy? 

Fonetyka zajmuje się szeroko pojętym opisem dźwięków mowy: ich powstawaniem, strukturą akustyczną, rozpoznawaniem. Tak więc tu znajdziemy wyjaśnienie różnicy między wymową słowa rybka w wykonaniu np. Donalda Tuska i Jerzego Stuhra. 

Fonologia wykorzystuje ustalenia fonetyki, by stwierdzić, jakie cechy dźwięków mowy (głosek) są niezbędne w danym języku do komunikowania (a więc także zmiany) znaczeń. Fonologia wyjaśnia, dlaczego różne wymówienia wyrazu rybka w wykonaniu wymienionych wyżej osób nie zmieniają jego znaczenia. To ten sam wyraz w języku polskim, ale inaczej wymawiany (jak? – to wyjaśnia fonetyka). 

Z powyższego porównania wynika, że kilka różnych w fonetyce dźwięków są czymś jednym w fonologii. Te różne dźwięki opisywane przez fonetykę to głoski (lub fony). Kilka głosek w danym języku składa się (dokładniej: reprezentuje) jeden fonem. Np. polskie /r/ realizowane jest przez [r] (J. Stuhr) oraz [ʀ] (D. Tusk).

Ortofonia to inaczej poprawna wymowa. Opracowania ortofoniczne (zwykle słowniki wymowy) podpowiedzą nam, jak np. poprawnie wymawia się wyraz quiz. 

Ortoepia to najczęściej poprawność językowa (a więc i wymawianiowa), rzadsze jest znaczenie ‘poprawne odczytywanie tekstu na głos’. W niektórych językach, np. angielskim, mamy do czynienia z wieloma zasadami ortoepicznymi. Początek nauki wielu języków to właśnie nauka ortoepii (np. niemieckie ei to /aj/). 

Fonotypia z kolei to zapisywanie (i drukowanie, powielanie) dźwięków mowy. Będą to więc systemy transkrypcji fonetycznej (lub fonologicznej), bez której trudno omawiać wymowę. W przypadku wymowy angielskiej najczęściej stosuje się międzynarodowy alfabet fonetyczny (IPA), tak więc ten alfabet pojawi się w tym szkicu.

105. Sztylpy i sztyblety (i czapsy)

Z cyklu wyrazy rzadko używane… Słowo „sztylpa” (ta sztylpa) pochodzi z niemieckiego „Stylpe”. Oznacza albo wysoki but do jazdy konnej (podobno współcześnie, ale w Internecie nie znalazłem takiego użycia), albo (dawniej wg słownika, współcześnie wg Internetu) ochraniacz na goleń, wysoka cholewka nakładana na but:

Inaczej „czaps”, chociaż to ostatnie słowo oznacza dokładnie większy rodzaj ochraniaczy, typowy dla kowbojów, jednak rozróżnienie między sztylpą a czapsem spotyka się chyba coraz rzadziej (po wpisaniu w Google hasła „czapsy” pojawia się więcej sztylp niż czapsów).

Podobnie brzmi, lecz jest zupełnie innym butem sztyblet:

Jest krótszy (ma krótszą cholewkę), choć dalej ponad kostkę, i ma paski gumki wszyte po bokach cholewki, a więc powinien być niewiązany. Wg definicji słownikowej jest też butem męskim, ale w dzisiejszych czasach…

„Sztyblet” pochodzi z rosyjskiego „штиблет”.

104. Różnica stylistyczna między angielskimi czasownikami „speak” i „talk”

4) Różnica stylistyczna

Skoro „speak” i „talk” znaczą w zasadzie to samo, musi je różnić styl. I tak jest w rzeczywistości:

‒ „talk” jest bardziej potoczne, oznacza produkowanie słów (mówienie) bardziej kolokwialne, w sytuacjach nieoficjalnych, codziennych, towarzyskich;

‒ „speak” stosowane jest w odniesieniu do bardziej formalnych okazji mówienia.

Porównajmy tutaj przykład dotyczący użycia czasownika „talk” (za słownikiem OALD):

                The police questioned him but he refused to talk.

                Policja przesłuchiwała go, ale on nic nie powiedział (dosł. „odmówił gadania”)

‒ kolokwialność polega nie tylko na użyciu akurat czasownika „talk” (zamiast „speak”). Z zestawienia z poprzedniej notki wynika, że z mówieniem-informowaniem wiąże się raczej „say” (użycie 1h). Jednak w powyższym przykładzie mówiący położył nacisk nie na informowanie (to już nasza interpretacja, a dokładniej autora hasła słownikowego, który odczytał to znaczenie jako bardziej ‘informowanie’ niż ‘mówienie’) ‒ lecz na samą czynność „gadania”. Czyli cechą kolokwialną jest nie tyle użycie mniej dokładnego czasownika, co uproszczone postrzeganie i nazwanie sytuacji. Por. polskie „wyśpiewać coś”, również stosowane w odniesieniu do przesłuchania i również kładące nacisk nie na informowanie, ale na samo mówienie (a przy okazji „miłe dla ucha” mówienie).

103. Różnice w znaczeniu angielskich „say”, „speak”, „tell”, „talk” na podstawie użyć prototypowych

Zestawmy więc szczegółowe różnice między angielskimi czasownikami mówienia:

say	tell	speak	talk
to mówienie
czegoś
(komuś)	komuś	(z kimś/do kogoś)
		(o kimś/czymś)
akcent na treść mówienia	akcent na wpływ mówienia	akcent na czynność mówienia
1a) to przytaczanie: cudze słowa są ważne	2a) to przytaczanie: cudze słowa mogą na kogoś wpłynąć	3-4a) to mówić-rozmawiać = produkować słowa (i to wszystko)
1b) to stwierdzanie wypowiedzi: co ktoś powiedział, jest ważne	2b) to stwierdzanie wypowiedzi: co ktoś powiedział, może na kogoś wpłynąć	3-4b) to mówić-używać głosu = produkować słowa (i to wszystko)
1c) to akcentowanie wypowiedzi: co ktoś powiedział, jest bardzo ważne	2c) to akcentowanie wypowiedzi: co ktoś powiedział, jest ważne, bo może na kogoś wpłynąć	3c’) to mówić-opowiadać = długo produkować słowa (i to wszystko)	4c’’) to mówić-plotkować = wielokrotnie produkować słowa (i to wszystko)
1d) to powtarzanie tekstów: zwłaszcza ważnych, o ważnej treści	2d) to powtarzanie tekstów: ich powtórzenie może na kogoś wpłynąć	3-4d) to mówić-używać danego języka = produkować słowa (i to wszystko)
1e) to wypowiedź-opinia: czyjaś opinia jest ważna	2e) to wypowiedź-stwierdzenie: czyjeś stwierdzenie może na kogoś wpłynąć	3-4e) to mówić-przemawiać = produkować słowa (i to wszystko)
1f) to wypowiedź-uczucia: czyjeś uczucia są ważne		3-4f) to mówić-kłamać, mówić prawdę, mówić (nie)logicznie = produkować słowa o danej cesze (i to wszystko)
1g) to wypowiedź-przykład: jakiś przykład jest ważny		3-4g) to mówić-wypowiadać = produkować słowa (i to wszystko)
1h) to wypowiedź-informacja: jakaś informacja jest ważna			4h) to mówić-informować = produkować słowa o wartości informacyjnej (i to wszystko)
	2i) to wypowiedź-rozróżnienie: odróżnienie może na kogoś wpłynąć
	2j) to wypowiedź-tajemnica: jej wymówienie może na kogoś wpłynąć
	2k) to nakazywanie, rozkazywanie: rozkaz może na kogoś wpłynąć
	2l) to wpływ: wpływ na pewno może na kogoś wpłynąć

102. Prototypowe użycia angielskich czasowników „say”, „speak”, „tell”, „talk”

3) Typy sytuacji (znaczenia) ‒ sytuacja prototypowe

Analizując znaczenia i przykłady podawane przez słownik, a także schematy walencyjny najczęściej stosowane, można stwierdzić, iż jakby prototypowe znaczenia tych czasowników wyglądają następująco: 

Kolory oznaczają:

‒ dopełnienie bliższe obligatoryjne;

‒ dopełnienie dalsze obligatoryjne;

‒ dopełnienie dalsze fakultatywne.

Wszystkie 4 czasowniki oznaczają we wszystkich swoich znaczeniach „produkowanie słów”, czyli mówienie. Dodatkowo:

‒ say ‒ oznacza mówienie, zawsze czegoś (obowiązkowe dopełnienie bliższe), niekoniecznie do kogoś (nieobligatoryjne dopełnienie dalsze);

‒ tell ‒ mówienie, zawsze czegoś lub zawsze komuś (dopełnieniem bliższym może być to, co się mówi, i ten, do kogo się mówi); jeśli dopełnieniem jest treść mówienia, można wprowadzić dopełnienie dalsze przyimkiem to;

‒ speak i talk ‒ niekoniecznie z kimś lub do kogoś i jeszcze mniej koniecznie na jakiś temat.

Jak widać, w każdym z tych czasowników inaczej rozłożone są akcenty na elementy aktu mowy: 

SAY	TELL	SPEAK	TALK
to po 1. produkowanie słów po 2. wypowiedzi po 3. (do kogoś)	to po 1. produkowanie słów po 2. wypowiedzi po 3. (do kogoś) lub to po 1. produkowanie po 2. do kogoś po 3. słów wypowiedzi	to po 1. produkowanie słów po 2. (do kogoś) po 3. (na jakiś temat)

Więc: 

wyraz	akcentuje:	można (choć nie trzeba) uszczegółowić:
‒ SAY	mówienie czegoś	do kogoś
‒ TELL	mówienie czegoś mówienie komuś	do kogoś czegoś
‒ SPEAK	mówienie	do kogoś	o czymś
‒ TALK	mówienie	do kogoś	o czymś

Speak i talk nie potrzebują odbiorcy ‒ tymi słowami można nazywać samo mówienie, mówienie bez słuchacza, w domyśle do siebie (zaznaczenie odbiorcy zaimkiem zwrotnym to yourself będzie stworzeniem odbiorcy, a w schemacie składniowym ‒ dopełnienia dalszego). 

Brak dopełnienia bliższego w najczęstszych użyciach speak i talk sugeruje, iż te czasowniki stosowane są do wyrażania samej czynności mówienia, wytwarzania słów. Mogą być one do kogoś/czegoś skierowane i na jakiś temat, ale te uszczegółowienia nie są konieczne w schemacie składniowym. 

Tell, nawet jeśli używane jest w schemacie składniowym tell sth (to sb), wiąże się z większym udziałem odbiorcy wypowiedzi niż say, które ma tylko jeden schemat ‒ say sth (to sb) ‒ którym nie można zaakcentować odbiorcy. Wobec tego tell będzie oznaczało takie mówienie, które w większym stopniu wpływa (a więc jest związane) z odbiorcą. 

Z powyższego wynika, że skoro speak i talk znaczą dokładnie to samo, należy szukać jeszcze innych sposobów rozróżnienia. Pozostaje tylko styl, ponieważ znaczenia idiomatyczne (ostatnia możliwość rozróżnienia) to zbyt obszerna, a przez to niepraktyczna płaszczyzna porównania (to tak, jakbyśmy porównywali całe artykuły hasłowe ‒ będą różniły się długością, ilością wyrazów i liter, ale to są informacje zupełnie nieprzydatne).

101. Składnia angielskich czasowników „say”, „speak”, „tell”, „talk”

2) Schematy walencyjne (konstrukcje składniowe)

Przyjmijmy następujące symbole:

() ‒ element fakultatywny, nieobowiązkowy;

~ ‒ powtórzenie, np. tematu;

N ‒ rzeczownik, ang. noun,;

prep ‒ przyimek, ang. preposition;

V ‒ czasownik, ang. verb.

Oto możliwe schematy walencyjne (kolorem czerwonym zaznaczono najczęstsze użycia w języku za 7. wyd. Oxford Advanced Learner’s Dictionary; przykłady również pochodzą z tego słownika lub są uproszczonymi wersjami podanych tam przykładów): 

SCHEMAT	SAY	SPEAK	TELL	TALK
V		speak I speak to Joe? Speaking!	tell he won’t tell	talk stop talking and listen!
V + N	say sth just say something	speak sth he speaks English/truth	tell sth he tells jokes to tell sb/sth apart	talk/be ~ing sth he talks English/rubbish we’re talking his life INF
V + V	say to do sth he said to meet him here be said to do sth he is said to be guilty		be told to do sth we’re told to come here
V+ N + (prep N)	say sth (to sb) he said that to me he said, ‘Don’t cry’.		tell sth (to sb) we told the news to him he told that it was true tell s (from s) tell her from her mum
V + N + N V + N + V			tell sb sth we told him the news ‘I’m ready,’ he told us tell sb to do sth he told him to leave
V + prep N		speak (to/with sb) (about sb/sth) he spoke to him about it speak about/of sb/sth he speaks of her kindly speak with sth speak with an accent	tell (on sb) it began to tell on them	talk (to/with sb) (about sb/sth) I’m talkin’ to U about it talk of/on sb/sth he talks of a new job