108. Długie i krótkie (iloczas), napięte i luźne, zaokrąglone i płaskie oraz szwa (Wymowa angielska 3)

Samogłoski można opisywać ze względu na tzw. iloczas, tzn. względną długość ich trwania (względną, tzn. porównując trwanie jednych samogłosek do innych). W języku angielskim iloczas jest cechą fonologiczną, tzn. różnica długości samogłoski może zmienić znaczenie całego wyrazu. Najwyraźniej jest to widoczne w porównaniu słabej formy angielskiego przyimka for ‘dla’ i rzeczownika fur ‘futro’:

for [fə] (samogłoska krótka) vs. fur [fəː] (samogłoska długa)

Oba wyrazy transkrybuje się zwykle nieco inaczej: odpowiednio /fə/ for i /fɜː/ fur, lecz samogłoska /ɜː/ różni się od /ə/ w zasadzie jedynie długością, a różnica w sposobie zapisu wynika z utrwalenia starego sposobu transkrypcji sprzed reformy alfabetu międzynarodowego w roku 1989. 

W języku polskim samogłoski długie i krótkie również można spotkać, lecz nie pełnią one funkcji fonologicznej (nie różnicują znaczeń). Średnia długość polskich samogłosek jest pośrednia między czasem trwania angielskich samogłosek długich i krótkich.

W opisie samogłosek angielskich nie stosuje się zwykle określeń „samogłoska napięta” (tense vowel), „samogłoska luźna” (lax vowel), lecz są one przydatne do zrozumienia różnic między niektórymi samogłoskami tego języka.

Podział na głoski (spółgłoski też tak można opisywać) napięte i luźne dotyczy stopnia napięcia mięśni ruchomych narządów mowy (zwykle języka, rzadziej warg lub wiązadeł głosowych): głoski napięte – większe napięcie mięśni, głoski luźne – mniejsze napięcie. Rezultatem napięcia może być większa siła artykulacji (głoska jest wyrazistsza, głośniejsza, towarzyszy jej szybszy wydech bądź wdech), mniejsza odległość między narządami mowy biorącymi udział w artykulacji (większe zbliżenie narządów, większe zwężenie w kanale głosowym). Oczywiście przekłada się to na brzmienie głoski.

Kolejny bardzo ważny podział samogłosek dotyczy udziału warg w ich artykulacji. Jeśli podczas wymawiania samogłoski wargi są wyraźnie zaokrąglone (mogą też lekko wydęte), a tzw. szpara ustna zwężona, wówczas mówimy o samogłoskach zaokrąglonych (labializowanych). Jeśli natomiast wargi nie biorą udziału w artykulacji, samogłoska jest płaska.

Schwa (czyt. „szła”) to wyjątkowa samogłoska, a także nazwa znaku <ə> oznaczającego w alfabecie międzynarodowym tę samogłoskę. Podczas jej artykulacji język spoczywa luźno w jamie ustnej (jest to więc najluźniejsza samogłoska), a usta są rozchylona na tyle, by można było wydobyć dźwięk. Przypomina polskie y (/ɨ/), lecz ta polska samogłoska wymaga uniesienia języka. Żeby wymówić [ə] wystarczy wymówić dowolną samogłoskę, lecz nie przesuwać języka w żadnym kierunku – język ma się nie poruszyć przed wymówieniem głoski, ale leżeć swobodnie w jamie ustnej.

Oto zabawny filmik zrealizowany przez BBC, w którym omówiono wymowę schwa: 

107. Czworokąt samogłoskowy Davida Jonesa (Wymowa angielska 2)

Najpopularniejszym i najdokładniejszym sposobem opisu wymowy samogłosek jest czworokąt samogłoskowy (vowel quadrilateral lub prościej vowel chart, vowel diagram) opracowany przez brytyjskiego fonetyka Daniel Jonesa (1881-1967). Współcześnie często upraszcza się ten czworokąt do trapezu. W istocie jednak ów czworokąt powinien być trochę inną figurą, ale wyjaśnijmy wpierw, o co chodzi z tym czworokątem (lub nieczworokątem).

Jeśli zrobimy zdjęcie rentgenowskie głowy podczas wymawiania dowolnej samogłoski, zauważymy, że język w pewien sposób wypełnia jamę ustną. W przypadku samogłosek i, u wypełnienie jest największe, w przypadku samogłoski a – najmniejsze.

Jeżeli teraz ustalimy najwyższy punkt na powierzchni języka i zarejestrujemy jego położenie podczas wymowy różnych samogłosek, uzyskamy zbiór punktów ułożonych w pewnej relacji na płaszczyźnie. Jeśli połączymy je liniami prostymi, otrzymamy figurę zbliżoną do czworokąta.

Oto zdjęcia rentgenowskie wykonane przez Daniela Jonesa z zaznaczonym najwyższym punktem na powierzchni języka w kolorze czerwonym (za: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Cardinal_vowels-Jones_x-ray.jpg). Powierzchnia języka to wyraźna linia przerywana w kształcie łuku (nie mylić z plombami na zębach). 

Gdybyśmy spróbowali wymówić jak najwięcej samogłosek pośrednich między powyższymi 4 samogłoskami głównymi (cardinal vowels) uzyskamy taki „nieczworokąt” (lub „prawie czworokąt”), tzn. pole artykulacji samogłosek: 

Pole artykulacji samogłosek upraszcza się zwykle do czworokąta nieregularnego:

http://courses.nus.edu.sg/course/elltankw/history/Phon/C.htm	http://cantabileblog.wordpress.com/2011/03/18/hi-have-you-met-ipa-no-well-today-is-your-lucky-day/ipa-vowel-diagram-001/

Najczęściej jednak do trapezu:

Samogłoski polskie (w nawiasach) i angielskie wg Włodzimierza Sobkowiaka. http://ifa.amu.edu.pl/fa/files/ifa/pigulka/3.1.htm	Samogłoski kalifornijskiej odmiany języka angielskiego. http://en.wikipedia.org/wiki/Vowel_quadrilateral

Artykulację samogłosek, jak można zauważyć, zaznacza się jedynie punktami na czworokącie samogłoskowym.

106. Wymowa angielska w krótkim zarysie (1)

Przed krótkim omówieniem wymowy angielskiej warto wyjaśnić, co w istocie będziemy opisywać. W przypadku tego szkicu będzie to fonetyka (a dokładniej ortofonia) z elementami fonologii i fonotypii. Co jednak znaczą te terminy? 

Fonetyka zajmuje się szeroko pojętym opisem dźwięków mowy: ich powstawaniem, strukturą akustyczną, rozpoznawaniem. Tak więc tu znajdziemy wyjaśnienie różnicy między wymową słowa rybka w wykonaniu np. Donalda Tuska i Jerzego Stuhra. 

Fonologia wykorzystuje ustalenia fonetyki, by stwierdzić, jakie cechy dźwięków mowy (głosek) są niezbędne w danym języku do komunikowania (a więc także zmiany) znaczeń. Fonologia wyjaśnia, dlaczego różne wymówienia wyrazu rybka w wykonaniu wymienionych wyżej osób nie zmieniają jego znaczenia. To ten sam wyraz w języku polskim, ale inaczej wymawiany (jak? – to wyjaśnia fonetyka). 

Z powyższego porównania wynika, że kilka różnych w fonetyce dźwięków są czymś jednym w fonologii. Te różne dźwięki opisywane przez fonetykę to głoski (lub fony). Kilka głosek w danym języku składa się (dokładniej: reprezentuje) jeden fonem. Np. polskie /r/ realizowane jest przez [r] (J. Stuhr) oraz [ʀ] (D. Tusk).

Ortofonia to inaczej poprawna wymowa. Opracowania ortofoniczne (zwykle słowniki wymowy) podpowiedzą nam, jak np. poprawnie wymawia się wyraz quiz. 

Ortoepia to najczęściej poprawność językowa (a więc i wymawianiowa), rzadsze jest znaczenie ‘poprawne odczytywanie tekstu na głos’. W niektórych językach, np. angielskim, mamy do czynienia z wieloma zasadami ortoepicznymi. Początek nauki wielu języków to właśnie nauka ortoepii (np. niemieckie ei to /aj/). 

Fonotypia z kolei to zapisywanie (i drukowanie, powielanie) dźwięków mowy. Będą to więc systemy transkrypcji fonetycznej (lub fonologicznej), bez której trudno omawiać wymowę. W przypadku wymowy angielskiej najczęściej stosuje się międzynarodowy alfabet fonetyczny (IPA), tak więc ten alfabet pojawi się w tym szkicu.